Coğrafya Kader Midir: Tüfek, Mikrop ve Çelik
Bu yazımda bilim insanı Jared Diamond’un Tüfek, Mikrop ve Çelik isimli kitabına bağlı olarak çekilen belgeselin 1. bölümüne dair notlarımı aktarıyorum. Yazımın sonunda Diamond’a getirilen eleştirileri de okuyabileceksiniz.
Yaşadığımız dünyada karşılaştığımız sonuçlara karşı bir ön kabul geliştirmişizdir. Bu ön kabuller zamanla o kadar güçlü hale gelmiştir ki, sonuçları sorgulama gereği duymayız ve çoğu zaman sorgulamak aklımıza dahi gelmez. Jared Diamond da Gine’de uzunca bir zaman geçirmesine ve yerli halkla iç içe olmasına rağmen tam önünde duran sonuçları sorgulamamıştı. Ta ki o güne kadar…
Jared Diamond fizyoloji alanında eğitim almış bir bilim insanı; fakat çok çeşitli alanlara da ilgi duyduğu için farklı araştırma alanlarında yer almış. Antropoloji, ekoloji, coğrafya ve evrim biyolojisi gibi…
Diamond, Yeni Gine’de 1964'ten beri kuşların evrimini incelemek üzerine uzunca bir süre bulunuyor. Burada yerli halkla zaman geçiren Diamond, yerli halkın zor koşullar altında hayatta kalabilme becerisini, analitik düşünebilme yeteneklerini inceliyor. Aslında bu gözlemleme sürecinde Diamond, ünlü çalışmasına da adım adım yaklaşıyor diyebiliriz.
İsmi Yali olan yerli halktan biriyle kumsalda karşılaştığında ise 1997'de yazacağı Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies (Tüfek, Mikrop ve Çelik) kitabının düşünsel anlamda temelleri atılıyor Diamond’un kafasında.
Gineli bu adam, Diamond’a yaklaşıp şu soruyu soruyor:
“Beyaz adamın bu kadar çok kargosu varken neden bizlerin hiç yok?”
Kargo kelimesi Yeni Gineliler arasında Batılılar tarafından ülkelerine ilk defa getirilen şeylere verilen isim. Yavaştan konuya geçecek olursak, bu yazımda Tüfek,Mikrop ve Çelik kitabından değil, aynı isimli belgeselin ilk kısmından bahsedeceğim.
Belgesel Temmuz 2005'te National Geographic Society tarafından kitaba bağlı kalarak çekiliyor. Belgeselin ilk başlarında, Diamond’un, Ginelilerin yeteneklerini, her durumda ve şartta hayatta kalabilme kabiliyetlerini gördükçe Yali’nin sorusunun peşine daha çok düştüğü anlatılıyor.
Balta girmemiş ormanlarda avcılık yapan, dakikalar içerisinde kulübeler inşa eden, ormanlık alanların içerisinde tehlikeleyi noktaları ezbere bilen bu zeki ve yetenekli insanlar, neden Batılıların icat ettiği aletleri icat edemediler?
Diamond’un bu temel soruya yanıt ararken ortaya koyacağı tezinin çıkış noktasında ise şu düşünceler aklında yankı buluyor:
“İnsanlığın eşit yaşadığı bir dönemi bulmalıyım ve böylelikle eşitsizliklerin başladığı o noktayı…”
Jared Diamond’un temel tezi ise tamamen coğrafyaya dayanıyor. O çok meşhur “coğrafya kaderdir” sözünü doğruluyor bir nevi.
Beslenme
Belgeselde beslenme kaynaklarının güç dağılımında bu bölgelerin geride kalmasına neden olduğu vurgulanıyor. Tarımın, eşitsizliği anlamak için çok önemli bir mihenk taşı olduğu temel argümanlardan biri.
Diamond’un tespitine göre, Yeni Gine’deki dağlık bölge tarımı taro denen bir bitkinin yetiştirilmesi için uygundu ve tarolar diğer besin kaynaklarından çok daha fazla emek istiyordu. Örneğin bunlar tek tek ekilmeliydi.
Fakat buğday toplu ekilebilirdi ve dolayısıyla çok daha az insan gücü gerektiren bir işti. Üstüne üstlük buğday gibi yıllarca saklanamazdı ve buğdayda olduğu kadar bol miktarda protein içermiyordu. Coğrafi koşullardan dolayı yeterli protein alamamak ve çok daha fazla emek harcayarak besinlere ulaşmak, en başından büyük bir dezavantajdı.
“Dünyadaki eşitsizlik yediklerimizden kaynaklanıyor. Amerikalılar asırlardır daha besleyici ürünler ürettiler, aldıkları kalorinin 5’te 1’ini sağlayan buğday gibi ürünlerden bahsediyoruz. Damon’un iddiası o kadar basit ki gerçek olamaz diye düşünebiliriz.” Tüfek, Mikrop ve Çelik — 1. bölüm
Hayvanlar
Tüfek, Mikrop ve Çelik belgeselinin ilk kısmında bahsedilen bir diğer konu ise hayvanlar.
Buna göre Yeni Gine’de ve dünyanın pek çok yerinde at gibi saban yerine geçebilecek hayvanlar yoktu. Sadece domuz vardı. Avrupa ve Asya’da süt, yün, post gibi fayda sağlayan saban ve araba yerine geçen hayvanlar buralarda yoktu, tüm tarla işleri elle yapılırdı.
Diamond, karada yaşayan 148 hayvandan sadece 14’ünün evcilleştirilebildiğini söylüyor. Bu hayvanların atalarından sadece 1 tanesi, lama (1 tanesinin atası) Güney Amerika’dan. 13’ünün atası Asya, Avrupa Auzey Afrika’daydı. 4 tanesi Ortadoğu’nu yerel hayvanlarıydı. (İnek, domuz, koyun, keçi)
Belgeselde vurgulanan temel düşünce ise şu: En iyi ekinler ve hayvanlar bir yerdeydi. Bu yüzden bu bölgeye Bereketli Hilal ismi veriliyor. Buğday yetiştiren ve keçiyi evcilleştiren bu halklar, doğal olarak ilk insan uygarlığına giden merdivenleri inşa ediyordu.
Teknoloji
Dolayısıyla bu teze göre, Yeni Gine gibi yerlerde insanlar ileri teknolojiyi geliştiremediler. Çünkü, toplumda çiftçilik yapan kısmıni bu uzmanlık alanında ilerleyecek kişileri besleyebilmek için yeterli besin üretmeleri gerekiyordu. Fakat Yeni Gine tarımı bu avantaja sahip değildi.
Buradaki insanlar zamanlarını ve enerjilerini, ancak kendileri için besin üretmeye harcayabiliyorlardı. Çünkü coğrafya zordu ve buradan çıkan bitkiler çok az protein veriyordu. Diamond, 1960 yılında bile insanların taştan balta gibi aletler kullandığını aktarıyor.
Jared Diamond’a Yönelik Eleştiriler
Buraya kadar belgeselde geçen düşünceleri yorumsuz olarak aktarmaya çalıştım. En azından bir kısmını.
Dimaond’ın çalışması her ne kadar o dönemde dikkat çeken bir tez olsa da fazla determinist olduğu öne sürülerek eleştiriliyor. İnsan-coğrafya etkileşimi çerçevesinde, benzer coğrafyalarda benzer insan karakterlerinin oluştuğu ve neden-sonuç ilişkisinin bu minvalde kurulduğunu destekliyor düşünceleri.
Öte yandan sadece kaybedenler ve kazanlar olarak insanlık tarihinin ikiye ayrılması da bir başka eleştiri getirilebilecek konu.
Coğrafyanın dünya tarihini doğrudan etkilediği düşüncesiyle de Diamond’ın tezinin emperyalizmin meşrulaştırıcı bir aracı olduğu düşüncesi de yaygın.
Belgeselde dünyanın sahip olanlar ve sahip olamayanlar olarak ikiye ayrıldığı çokça ifade ediliyor.
Sadece beslenme, bitkiler, hayvanlar kısacası coğrafya ile insanlığın yaşadığı ve içinde bulunduğu tüm bu eşitsizlikler açıklanabilir mi?
Diğer yazılarımı okumak isterseniz:
