Geç Kapitalist Bir Mitoloji: Star Wars

“İsa’nın Son Akşam Yemeği” Rönesans ressamlarının favori konusuydu. Star Wars dini olur da Son Akşam Yemeği ‘mim’i olmaz mı hiç?

Yuval Noah Harari, tarih anlatısı açısından, çoğuyla hemfikir olduğum ciddi eleştirilere konu olan popüler bilim kitabı Sapiens’in girişinde önemli bir antropolojik saptamaya dikkat çeker. Harari’nin çeşitli araştırmalarından aktardığına göre 150 bireye kadar olan gruplar, ilkel düzeyde bir iletişimle (gündelik konuşmalar, dedikodu vb.) bir arada işlev görebilirken 150 bireyin üzerindeki toplulukların işlevli olabilmesi için bir ‘hikaye’ gerekiyor. Grup büyüdükçe bu ‘hikaye’ de mitoloji, din, ulus, ideoloji gibi bir ‘büyük anlatı’ oluyor. Bu anlamda insan, varlığını idame ettirebilmek için ortak bir hikayeye ihtiyaç duyan varlıktır, diyebiliriz.

Marx ve Engels Komünist Manifesto’da “Burjuvazi, insan ile insan arasında, çıkar ilişkisinden, nakit ödeme bağından başka hiçbir ilişki bırakmamıştır” der. Kapitalizmin özlü ve net ifade edilmiş doğası, bu büyük hikayeleri parçalasa da geç-kapitalizm, mitolojik, dinsel, ulusal ve ideolojik hikayelerinden giderek soyunan insanları birbirine bağlayacak yeni hikayeler uydurma zorunluluğuyla karşı karşıya…

Misal Terry Eagleton’ın vurguladığı gibi ‘futbol taraftarlığı’ bu türden bir ‘ortak hikaye’ yaratma işlevine sahip. İnsanlık tarihinin gördüğü en kitlesel sanat olan sinema da çağımızın mitolojisi işlevini görebilecek bu türden ortak hikayeler oluşturmak için ideal bir zemin sunuyor. Beyaz perdenin ‘büyük anlatıları’ arasında mitoloji katına çıkabilme ölçütünü karşılamakta ise hiçbir yapıt Star Wars serisinin eline su dökemez sanıyoruz. Dünyanın dört bir köşesinden milyonlarca insanı ortak bir hayali evrenin parçası yapmasıyla Star Wars serisi efsaneleşerek sinema tarihinde eşsiz bir yere oturuyor.

Terry Eagleton, futbolun yeni din, stadyumların da yeni tapınaklar olduğunu söylüyordu. Star Wars bu kadar büyük bir din olmasa da onun da hatırı sayılır bir mümin kitlesi mevcut

Biz de ay başında gösterime girecek “Han Solo: Bir Star Wars Hikayesi” (Han Solo: A Star Wars Story) vesilesiyle Star Wars’un nasıl günümüzün mitolojisi haline geldiği üzerine biraz kalem oynatalım dedik. Arka Kapak baskıya girmeden önce filmi görmek mümkün olamayacağı için Han Solo filmi kelimenin gerçek anlamıyla bir bahane olacak.

Önce bahsettiğimiz efsanenin boyutlarını kabaca ortaya dökmekte fayda var. Popüler kültür endüstrisini bir nükleer santrale benzetirsek George Lucas’ın uzay operası; sekizi ana seri, ikisi ‘standalone’, biri uzun metraj animasyon olmak üzere toplam 11 sinema filmi, 298 roman, 278 bölüm çizgi dizi, onlarca video oyunu, yüzlerce aksiyon figürü, tişörtleri, hediyelik eşyalarıyla bu reaktörün çekirdeğine epeyce yakıt sağlıyor. Serinin toplam gişe hasılatı tam 8.5 milyar dolar. Yalnızca 2016’da Star Wars marka adını kullanan “mal satışlarının” cirosu 32 milyar dolar. ABD’nin II. Körfez Savaşı’na girmesi için Türkiye’ye 1 milyar dolar hibe teklif ettiği hatırlanırsa rakamların büyüklüğü daha iyi anlaşılacaktır. Daha ileriye giderek kapitalist düzende bir Stormtrooper’ın (imparatorluk askeri) serinin herhangi bir filminde salınmasının yarattığı katma değerin bir Mehmetçik’in canından değerli olduğunu da söyleyebiliriz ama yazıyı siyasete boğmayalım.

Star Wars’u efsane katına ulaştıransa bu mali tablonun çok ötesine varan bir hayran fanatizmi. Çeşitli ülkelerde bu fanatiklerin kurdukları Jedi Kliseleri bile var ve İngiltere’de 2001 nüfus sayımında din hanesine ‘Jedi’ yazdırma şakasına 390 bin kişi katılmıştı. Ne var ki, furya burada kalmadı. 2011 itibariyle Sırbistan’dan Avustralya’ya dek yayıldı ve dünya üzerinde kendisini Jedi dininden tanımlayanların sayısı neredeyse bir milyona dayanırken, resmi rakamlara göre ‘Jedi dini’ İngiltere’nin dördüncü, Yeni Zelanda’nın ikinci büyük dini haline geldi. Cumbria milletvekili Jamie Reed, Birleşik Krallık Avam Kamarası’ndaki yemin töreninde Jedi dinine inandığını ilan etti. Furya, politik bir şaka olarak Türkiye’ye de sıçradı. İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörü Mehmet Karaca’nın kampüse caminin yanı sıra talep olursa sinagog da açılabileceğini söylemesinin ardından başlayan tartışmalarda Dokuz Eylül Üniversitesi öğrencileri kampüslerine Jedi Tapınağı yapılması için change.org’tan 8 binin üzerinde imza topladı.

Bütün bunlar şakaydı elbette ama işin şakasında olmayanlar da var. ABD’deki ‘Jedi Tapınağı’, dini kurumlara tanınan vergi muafiyetinden yararlanıyor ve tapınağın sözcülerinden Michael ‘Akkarin’ Kitchen, BBC’ye verdiği röportajda “Biz Star Wars’tan değil, George Lucas’ın Star Wars’u yaratırken faydalandığı kadim ruhsal öğretilerden ilham alıyoruz” diyerek 21 maksimden oluşan inanç sistemlerini ciddiyetle anlatıyor. Serinin hayranlarının tamamı bu kadar uçmasa da Star Wars fanatiklerinin kendi aralarında neredeyse dinsel denebilecek ortak bir coşkuyu paylaştıkları da bir gerçek. Bu adeta ‘ilahi’ coşku en çok da serinin “May the force with you” (Güç seninle olsun) şeklindeki sloganına bir sözcük oyunuyla “May the 4th with you” diye atıfta bulunularak her yıl 4 Mayıs’larda kutlanan Star Wars günlerinde ortaya çıkıyor.

Star Wars hayranları her yıl 4 Mayıslarda bir araya gelirdi. Bu yıl bütün “ibadetler” gibi Star Wars müminlerinin buluşması da koronavirüsün azizliğine uğradı.

Gerçekten de Lucas’ın esin kaynakları arasında ilahi dinlerin hiçbir zaman izlerini tam olarak silemediği Roma ve Yunan pagan inanışlarının yanı sıra animizm, budizm, şamanizmin etkileri yoğun olarak hissediliyor. Musevilik ve Hristiyanlığın anlatıları da filme sızıyor. Çeşitli Sufi sitelerinde, serinin İslami yorumlarıyla bile karşılaşmak mümkün. İngilizce transliterasyonuyla “Al-jeddi” kavramıyla Jedi dini, “Palawan” kavramıyla Padawan (Jedi çırağı) vb. arasında benzerlik kuranlar, seriyi 13. yüzyıl İslam bilginlerinden Zekeriya el-Kazvinî’nin yazdıklarıyla özdeşleştirenler, hatta daha radikal sitelerde yer alan “Sonsuz Cihat: Mistik Savaşçının Yolu” gibi makalelerle 21. yüzyıl ‘cihatçılarına’ Jedi gibi olmayı öğütleyenler bile mevcut. Öte yandan İran kökenli ABD’li akademisyen Babak Rahimi’nin Huffington Post’ta parodisini yaptığı gibi onu İslam’ı düşman gören bir anlatı olarak okuyanlar da var. 1970’ler Hollywood sinemasını inceledikleri “Politik Kamera” başlıklı çığır açıcı kitaplarında Douglas Kellner ve Michael Ryan da onu “anti-Sovyet bir film” olarak değerlendirmişti. Sonuçta karşımızda devasa bir mitolojik yapı var ve herkes tuttuğu yerden yorumluyor.

Oysa gerçek çok daha yalın, serinin yaratıcısı George Lucas’ın yaptığı, ünlü mitolojist Joseph Campbell’ın 20. yüzyılın en önemli eserleri arasında gösterilen “Kahramanın Sonsuz Yolculuğu”nda kuramsallaştırdığı kadim hikaye yapısını birebir kullanmaktan ibaret. Campbell, ‘magnum opus’unda Gılgamış’tan günümüze uzanan bir uzamda ‘hikaye anlatmanın’ yapısını incelerken ortak örüntüleri ortaya çıkarmış ve aslında tüm kültürlerin büyük hikayelerinde anlatılanın “binbir yüze bürünen” bir ve aynı hikaye olduğunu ortaya koymuştu.

Campbell’ın eseri mitolojik anlatıları mükemmel çözümlüyor, Star Wars hariç değil

Lucas, büyük hayranı olduğu Campbell’la ilk üçlemenin çekilmesinin ardından bir araya gelerek filmleri ‘ustasına’ izletti. Mitolojik anlatıların duayeni bundan böyle Lucas’ı “en iyi öğrencim” diye niteleyecekti. Bu hikaye yapısının bu kadar etkili olmasının sırrı ise Campbell’ın büyük ölçüde etkilendiği Carl Gustav Jung’un ‘kolektif bilinçdışı’ kavramında yatıyor. Buna göre insanlığın başlangıcından bugüne bütün ‘büyük hikaye’ler neredeyse ilahi bir buyrukla aynı örüntüyü takip ediyor ve aynı arketipleri tekrar tekrar üretiyor zira insan soyunun binlerce yıldır kuşaklar boyu süren yaşantıları, bilinç dışı düzeyde varlığını sürdürüyordu. Filmin bestecisi John Williams, Campbell’ın filmle ilgili bir seminerini izledikten sonra, “Campbell bize Star Wars’un ne anlama geldiğini anlatana kadar onu bir Cumartesi sabahı uzay filmi sanıyor ve nasıl böyle efsaneleştiğini anlayamıyorduk” diyecekti. İnsanlar onu bir eğlencelik olarak izledi ama nedenini anlayamadıkları şekilde büyülendiler. Zaten Jung tam da bu yüzden bu süreç için ‘bilinçdışı’ terimini kullanıyor, Campbell bu nedenle miti “kozmosun sonsuz enerjisini insanın kültürel yaratımına akıtan gizli bir yarık” diye tanımlıyordu.

Lucas, ilk filmin başarısının ardından kendisiyle yapılan bir röportajda özellikle iyimserliğe vurgu yapmıştı. Gerçekten de 1970’lerin Amerikasında yaşanan karmaşa, Nixon’ın çalkantılı durumu, yükselen petrol fiyatları, Vietnam ve Soğuk Savaş, dönemin sinemasına da kesif bir umutsuzluk olarak yansıyordu ve insanların bu koşullarda iyimserliğe ihtiyacı vardı. Star Wars, bu koşullarda mitolojilerin binlerce yıldır yapmaya çalıştığı şeyi yapmış ve iyiliğin kötülük karşısındaki zaferini aktarmıştı. Elbete bu kültür endüstrisi için başarılı bir ticari meta yaratmak için bulunmaz fırsattı. Ancak bu meta, bazıları için somut varlığının ötesinde anlamlara ulaştı. Kimileri için bir kolektif bir aidiyet olanağına ve hatta bir çeşit dine dönüştü.

Bilimsel devrim, Kopernik’in, Darwin’in, Freud’un art arda gelen darbeleriyle, dünya gezegeninin, homo sapiens türünün ve nihayet bilinçli özgür iradenin biricikliğini yerle bir edip insanın evrenle kurduğu bağı kökünden sarssa da insan canlısı dinsiz yapamıyor. İlahi dinlerde aradığını bulamayanlar ‘new age’ dinlere, teolojiyle duygu bağını tümden koparmış olanlarsa ülküleştirilmiş ideolojilere yöneliyor. En yoğun maddileştirmeye maruz kalmış, zihni teknolojikleştirilmiş, idealizm topraklarından sürgün edilmiş topluluklar bile gidip bir yerlerden Star Wars dini, Scientology falan ediniyor. Zira varoluşun anlamsızlığı gerçeğinin getirdiği ebedi ve ezeli kaygıyla baş etmenin daha iyi bir yolu bulunmuyor. May the force with you!

İlk kez Arka Kapak dergisinin Haziran 2018 tarihli sayısında yayımlanmıştır.