Geçmişten Günümüze Hikaye Anlatıcılığı
Hikayeler, hikaye anlatıcılığı ve hikayeleştirme… Bu kavramlar günümüzde giderek popülerleşiyor, çokça kullanılıyor. Onlarca yıldır ortalıktan kaybolmuş hikaye ve masal anlatıcıları yeniden kapı kapı dolaşıyor; bu sefer evlere değil sahnelere konuk oluyorlar. Ancak hikaye anlatıcılığı sadece sahne sanatı olarak popülerleşmiyor. İş dünyasında da çok kıymet verilen bir beceri olarak görülüyor. Pek çok öncü şirket hikaye anlatıcılığı ve hikayeleştirmenin gücünü arkasına almak istiyor. Hatta Microsoft, IBM, Nike gibi birçok sektör devi şirkette, artık “Chief Storytelling Officer” ya da “Chief Storyteller” diye bir pozisyon var. Yani “Baş Hikaye Anlatıcısı”.
Bu kavramlar popülerleştikçe yeni anlamlar kazanıyorlar. Artık hikaye anlatıcılığı dendiğinde sadece anlatıcılık sanatını değil, iş dünyasında aranan bir yetkinliği anlamamız gibi… Bu yüzden de kavramlar arasında biraz kafa karışıklığı yaşanıyor. Bu yazıda bu sözcüklerin günümüze değin kazandığı anlamları kabaca inceleyeceğim.
Hikaye nedir? Hikaye anlatıcılığı nedir?
Destanlar, efsaneler, masallar, inanışlar… Bu sözlü gelenekler, zamanla yazılı kaynaklara aktarılmış ve evrimleşmişlerdir. Bu evrimleşmenin bir kolunu da halk hikayeleri oluşturur. Önemli halk-bilimci Pertev Naili Boratav’ın kaynaklarına göre; 16. yüzyıldan bu yana, eski ozanların anlatma geleneğinin ürünü olan destanların (epopee) yerini halk hikayeleri aldı. Kerem ile Aslı, Âşık Garip, Tahir ile Zühre, Köroğlu gibi hikayeleri bunlara örnek verebiliriz.
Destan geleneğinden pek çok öge hikaye anlatıcılığına miras kaldı diyor Boratav. Örneğin; anlatıya müziğin dahil edilmesi, mimiklerin ve taklitlerin önemli bir yer tutması, anlatının çok uzun sürmesi gibi (3, 5, 7 gece süren anlatılar varmış). Ayrıca dinleyici-anlatıcı arasındaki ilişki de destanlardakine benzer bir yapıdaymış. Yani hikaye anlatıcıları, tıpkı destancılar gibi, sadece dinleyicilerini eğitmek ve eğlendirmek için değil, onların “ideal” insan tiplerine ve özledikleri toplum düzenine karşı duygularını ifade etmek için anlatırlarmış. Hikayeler düğünlerde, uzun kış gecelerinde köy odalarında, şehir ve kasaba çevrelerinde ise ramazan geceleri kahvelerde anlatılırmış. Ünlü hikaye anlatıcıları/âşıklar uzun çıraklık döneminden sonra hikayecilik sanatını icra ederler ve sanatlarının karşılığında ücret ve bağışlarla geçimlerini sağlarlarmış. Hatta Ramazan gecelerinde hikaye anlatmaları karşılığında kahve sahiplerinden aylık alırlarmış.
Bir diğer hikaye anlatıcılığı türü ise meddahlıktır. Meddahlık “gerçekçi halk hikayeleri” olarak tanımlanır çünkü hikayeler cinler, periler, devler gibi olağanüstü ögelerden arındırılmıştır ve konusunu tamamen gerçek hayattan alır. Ayrıca halk hikayesi anlatıcılarının zaman zaman yaptığı gibi şiirle karışık nesir diliyle değil, düpedüz konuşma diliyle anlatılırlar.
Modern hikaye anlatıcılığının ise daha geniş bir alanı vardır. Masallar, destanlar, fabllardan kendini biraz sıyırmış ve tarih anlatıcılığı, kişisel hikaye anlatıcılığı ve politik anlatıcılık gibi formlar almıştır. Farklı medya araçları; hikayelerin aktarılmasının ve tüketilmesinin biçimini değiştirmiştir. Artık “hikaye” sözcüğü Instagram ve benzeri uygulamalardaki çekildikten 24 saat boyunca ulaşılabilen video ve fotoğrafları da ifade etmektedir. Ayrıca öz-yaşantılarla ilgili hikayelerin paylaşılmasının iyileştirici etkisi keşfedilmiş; hikaye anlatıcılığından psikodrama, grup terapisi veya bireysel psikoterapi gibi alanlarda da yararlanılmaktadır.
Hikaye anlatıcılığının önemini en başından fark eden ilk sektör belki de reklam ve pazarlama sektörüdür. Ayrıca politikacılar da bunun gücünü keşfetmişlerdi. İnsanlarda tutum ve davranış değişikliğini yaratmak için hikayeleri nasıl anlatmaları gerektiğini yıllar boyu deneme yanılma yoluyla öğrendiler ve en etkili hikayeleri yaratmak için yarıştılar. Reklamcılar ve politikacılar günümüzün en iyi hikaye anlatıcıları haline geldiler.
Ayrıca çağdaş hikaye anlatıcılığı eğitsel amaçlar için de yaygınca kullanılıyor. İyi öğretmenler hikayelerle öğrenmenin çocuklar üzerinde ne kadar etkili olduğunun her zaman farkında oldular. Ancak yetişkinlerin de hikayelerle öğrendiği uzun zamandır unutulmuştu. Son yıllarda tabiri caizse hikaye anlatıcılığını yeniden keşfettik ve yetişkin eğitimlerinde de kullanmaya başladık. Aşağıda hikaye anlatıcılığı ve masal anlatıcılığı kelimelerin Google’da ne kadar aratıldığına dair grafikler mevcut.
Bu grafiğe göre 2004'ten 2013'e dek geçen sürede (Kasım 2008 sayılmazsa) hikaye anlatıcılığıyla ilgili hiçbir arama yapılmamış. Hikaye anlatıcılığı ile ilgili en çok arama yapılan tarih ise Kasım 2018.
İki grafiğin durumu birbirine oldukça benziyor. 2013'e kadar masal anlatıcılığı hiç aranmamış bile. Masal anlatıcılığı ile ilgili aramalar gittikçe artmış ve en fazla Kasım 2018'de aranmış. Bu istatistikler ayrıca hangi bağlamda bu sözcüklerin arandığını da belirtiyor.
Hikaye anlatıcılığı için de oldukça benzer bir sıralama var. İkisinde de “eğitim” bağlamında aramalarda büyük artış görülmüş.
Bakalım dünyada bu sözcükler ne kadar aratılıyor?
Türkiye’de 2013 yılına değin bu sözcüklerle alakalı hiç arama yapılmamışken, dünyada en çok aramanın 2004 yılında yapıldığını görüyoruz. zamanla aramalarda biraz düşüş yaşanmış ancak 2018'e geldiğimizde tekrar popülerleşmeye başlıyor.
Peki “storytelling” ile ilgili yazılı kaynaklar ne durumda?
Görüldüğü üzere hikaye anlatıcılığı ile ilgili yazıların bulunduğu kitaplar 2000 yılından itibaren en yüksek orana ulaşmış. Maalesef Google sadece 2008 yılına kadar arama yapıyor. Son 10 yılda bu grafiğin daha da yükseldiğini tahmin ediyorum.
İşte bu şekilde hikaye ve hikaye anlatıcılığı kavramlarının anlamı evrimleşti. Hikaye için sadece kronolojik bir olay örgüsüyle ilerleyen; zaman, mekan ve karakter ögelerini barındıran sözlü veya yazılı anlatı türü diyemeyiz artık. Bundan çok daha fazlasına dönüştü.
Hikaye anlatıcılığını anladık da nereden çıktı bu hikayeleştirme?
Hikayeleştirmek TDK sözlüğünde “hikaye durumuna getirmek” olarak tanımlanmış. Eğitmen Panda ise şöyle daha kapsamlı bir tanım yapmış:
Hikayeleştirme, hikaye anlatıcılığından da geniş bir anlam kazandı. Örneğin; girişimini büyütmek isteyen bir girişimcisiniz. İnsanları etkilemek, inandırmak ve iş ortaklıkları için ikna etmeniz gerekiyor. Bunun için girişiminizle ilgili maceralarınızı, vizyonunuzu, projelerinizi hikaye ögeleriyle süsleyerek anlatırsanız daha etkili olur. Hangi konuda konuşursanız konuşun, amacınızı iletmek için hikaye formatını kullanmak hikayeleştirme anlamına geliyor. İşte şirketlerdeki “Baş Hikaye Anlatıcıları” bu işi yapıyor. Onların daha başka neler yaptığı da başka bir yazının konusu…
Gökten üç elma düşmüş. Biri bu yazıyı yazanın, biri okuyanın, biri de paylaşanın başına.
Facebook | Twitter | Instagram | Slack | Kodcular | Editör | Sponsor
