Bir Pisuvar Sanat Tarihini Nasıl Değiştirdi
Marcel Duchamp kalbinin sesini dinlemek üzerine.
Aralarında Fransız ressam Marcel Duchamp’ın da (28 Temmuz 1887–2 Kasım 1968) bulunduğu, dönemin sınırlayıcı kalıplarından bunalan bir grup sanatçı 1917'de “Bağımsız Sanatçılar” adıyla bir dernek kurdu. Dernek, kuruluşunun hemen ardından, “Jüri yok, ödül yok” mottosuyla büyük bir sergi düzenleyeceğinin duyurusunu yaptı.
Bildiri afişinde, gönderilen tüm sanat eserlerinin herhangi bir jüri değerlendirmesine tabi tutulmadan alfabetik sırayla asılacağı bildirilmişti. Sergiye 1.235 sanatçı tarafından 2.125 sanat eseri gönderildi ve içlerinden sadece bir tanesi reddedildi; Fountain.
Duchamp sergiye göndereceği sanat eserini hazırlamak için evinden çıkıp, tuvalet malzemeleri satan bir dükkana gitti. Gözüne kestirdiği bir pisuvarı satın aldı, stüdyosuna götürdü, imzaladı ve sergiye gönderdi. Gönderdiği pisuvara, imzasını atmaktan ve Fountain (çeşme) olarak adlandırmaktan başka herhangi bir dokunuş yapmamıştı, üstelik onun üretim aşamasına da hiçbir şekilde dahil olmuş değildi. Onun Fountain’i, herhangi bir fabrikada sıradan bir üretim sürecinden geçmiş, diğer milyonlarca pisuvardan hiçbir farkı olmayan başka bir pisuvardı sadece.
Sergi komitesi verdiği sözü tutmadı ve Fountain’in bir sanat eseri olmadığını, dolayısıyla sergilenemeyeceğini belirtti ve eseri geri çevirdi. Bu olay, zamanın Dadaistleri arasında bir curcunaya sebep oldu ve Duschamp, Bağımsız Sanatçılar Derneği'nin yönetim kurulundaki görevinden istifa etti.
Ancak bu, Duchamp’ın ortalığı karıştıran ilk eseri değildi; bu olaydan önce de sanat dünyasında doğru olarak kabul edilen her şeyi defalarca sorgulamış ve “Sanat nedir?” sorusunu cevaplamak için sanat dünyasına meydan okumuştu. Bu olaydan on iki sene önce Fransa’da da olduğu gibi.
Fransa’da, sanatçı bir ailede dünyaya gelmişti; tüm kardeşleri sanatçıydı ve o da kardeşlerinin ayak izlerini takip etmeye karar verdi. Académie Julian sanat okuluna başladı, ancak burada derslere girmek yerine tüm zamanını bilardo oynayarak geçirmeyi daha çekici bulmuştu.
Erken dönem eserleri Post-empresyonist türdeydi, klasik konular ve teknikleri harmanlayarak deneyler yapıyordu. Ortalığı karıştıracak olan ilk eserine Merdivenden İnen Çıplak, №2 (Nu descendant un escalier, №2) adını vermişti. Resimde, bir kadının merdivenden inerkenki mekanik vücut hareketleri art arda gelecek şekilde birleştirerek sergileniyordu — filmlerin çalışma mantığına benzer bir şekilde.
Eseri, Kübist Salon des Indépendants’a sergilenmesi için gönderdi. Bu sergide de gönderilen eserleri değerlendirecek herhangi bir jüri yoktu ancak Kübist çevrelerde ağırlığı bulunan Albert Gleizes, Duchamp’ın kardeşlerine Duchamp’ın eserini geri çekmesini veya resme verdiği ismin üzerini boyamasını ve başka bir isim vermesini istedi. Duchamp olayı şöyle hatırlıyor:
Kardeşlerime hiçbir şey söylemeden doğruca sergiye gidip resmimi geri aldım ve taksiyle eve götürdüm. Sizi temin ederim, bu hayatımdaki gerçek bir dönüm noktasıydı. Bu olaydan sonra gruplara olan ilgimin azaldığını gördüm.
Birinci dünya savaşı henüz başlamıştı. Savaşın yıkımı, aşıladığı umutsuzluk ve vahşet insanları iktisadi ve sosyal olarak sarsıyor, mevcut tüm değerlerin sorgulanmasına yol açıyordu. Sanatta bundan payını almıştı. Dada, De Stijl gibi sanat akımları ortaya çıkıyor ve bu akımların öncüleri estetik sanat anlayışının kalıplarını çatlatıyorlardı.
Duchamp’ta “retinal” (sadece göz hazzına odaklanan) sanatı reddetmişti. Bunun yerine, sanatı zihne hizmet eden bir araç olarak kullanmak istiyordu. Estetikle ve gözle birinci dereceden ilintili batının beş yüz yıllık sanat tanımına sırtını döndü ve kendi sanat tanımını yaptı. “Sanatta yüreğinin sesini dinlemek” gibi daha önce hiç duyulmamış, zamanının ötesinde laflar ediyordu.
Duchamp, sanatı zanaattan uzaklaştırıp tamamen konsepte (fikre) çekmeye çalışıyordu. Resme/heykele, şiire yaklaşır gibi yaklaşıyordu. Şiirin üzerine yazıldığı kağıdın, yazan kalemin veya harflerin kaligrafik özelliklerinin değil, yazılırken kullanılan kelimelerin, ahengin ve anlamın önemli olması gibi resmin/heykelin de yapılma tekniğinden çok ardında yatan fikrin önemli olduğunu savunuyordu.
İşte Fountain’daki motivasyonu da buydu. Fountain gibi birçok readymade (hazır yapım) ortaya koymasının amacı sanata gösterilen hayranlığı sorgulamak ve bunun gereksiz olduğu vurgusunu yapmaktı. Bir röportajında pisuvarı seçişini şöyle anlatıyor:
Amacım, güzelliği veya çirkinliğiyle herhangi bir şekilde ilgimi çekmeyen bir obje seçmekti. Yani, baktığımda bir ilgisizlik noktası bulmak.
New York’lu Dadaistler tarafından yayınlanan The Blind Man adlı dergide yayınlanan anonim bir yazı, Fountain’in neden bir sanat eseri olduğunu şu üç argüman ile savunuyordu:
- Objenin seçimi başlı başına yaratıcı bir süreçtir.
- Obje işe yarar özelliğinden koparıldığında bir sanat eseri haline gelir.
- Objeye bir isim verip, bir sanat galerisinde sergileyerek objeye yeni bir fikir veya anlam verilmiş olur.
Bunlara göre Duchamp readymade’leriyle şu mesajı veriyordu: Sanat sanatçısı tarafından tanımlanır, ortamı (fırça darbeleri, tuvalin boyutu, sanatçının fırça darbeleri gibi) tarafından değil.
Fountain, Duchamp’ın ölümünden otuz altı yıl sonra, 2004 yılında beş yüz sanatçı ve tarihçi tarafından yapılan oylamada “20. yüzyılın en etkili sanat eseri” seçildi.
Listeye katıl.
Müzik.
İleri okuma için buradan kavramsal sanat ile ilgili temel bilgiye ulaşabilirsiniz. Bu yazıdaki alıntıları, Calvin Tomkins’in Marcel Duchamp: The Afternoon Interviews adlı kitabından yaptım. Yaptığım alıntıların İngilizce çevirileri bana ait. Kitabın Türkçe çevirisi yok.
Bu kitap dışında sanat teorisine dair akademik bir bakış açısı edinmek için Cynthia Freeland’ın But Is It Art?: An Introduction to Art Theory adlı kitabından da yardım aldım.
