Mistik Bir Yahudi Akımı: Hasidikler
Siyah şapkaları, uzun paltoları, yanlarından sarkan bukleleriyle, kalabalıklar halinde gezen Yahudi gruplar mutlaka dikkatinizi çekmiştir. Özellikle bu dönem Netflix’te popüler olan başta Unorthodox olmak üzere Shitsel, One of Us gibi pek çok diziyle iyice gündeme gelen Hasidikler kimdir? Hayat felsefeleri nedir, neye inanırlar? Bu hareketin tarihçesi nedir? Haredi olarak adlandırılan, ultra-ortodoks yahudilerin bir alt grubunu oluşturan Hasidikler; 18. yüzyılda Doğu Avrupa’da ortaya çıkmış mistik bir yenilikçi akımdır. Kısa zaman içerisinde çok büyük bir bölgeye yayılan ve etkili hale gelen bu hareketin mensupları, Avrupa kıtasında yaşadıkları çeşitli baskılar nedeniyle büyük oranda Amerika’ya göçtüler. Bugün dünya yahudi nüfusunun yaklaşık %5'ini oluşturdukları söylenmektedir. Bu yazıda kısaca bu hareketin gelişimini anlatacağım.
Hasidik kelime olarak dindar, sofu anlamına gelir. İslam terminolojisindeki zahid kavramı gibi düşünülebilir. Bu öğretiyi benimsemiş kişilere hasid (çoğulu hasidim) denir. Hareketin kurucusu Baal Shem Tov adıyla anılan Israel Ben Elizer’dir, kısaca Besht olarak da anılır. Gezgin bir şifacı olan Besht’in etrafında zamanla takipçiler oluşmaya başlar. İlk takipçilerine hasidik edebiyatında “chavurah kaddisha” (kutsal topluluk) denilir. Besht, entelektüel bilgeliği temel alan anlayışın yerine, içten bir dindarlık anlayışını getirir. Rabbi Dov Baer, Besht’den sonra Hasidik akımın esas yayılmasına sebep olan isimdir. Rabbi Dov Baer’in öğrencileri ise bugünkü Hasidik cemaatlerin bağlı oldukları hanedanların kurucuları olurlar. Hareket 1800'den sonra bütün Doğu Avrupa’ya yayılırken, çok büyük bir muhalefetle karşılaşır. “Mitnagdim” denen muhaliflerin en büyük korkusu Yahudi dünyasını derinden sarsan Sahte Mesih “Sabetay Sevi” vakasının tekrar yaşanmasıdır. Bu sebeple 25 yıl boyunca hareketi bastırmak ve Yahudilik dışı ilan etmek için mücadele verirler. Bu dönemse Hasidik hareketin en çok büyüdüğü ve yayıldığı dönem olur. 1840’lı yıllarda bu iki grup anlaşırlar. Haskala denilen Yahudi aydınlanması karşısında geleneksel değerleri koruma isteği, bu iki muhalif grubun yaklaşmasına sebep olmuştur denebilir. “Agudat Israel” adında bir siyasi parti kurarlar. Partinin amacı, Avrupa’da Siyonist hareket karşısındaki Ortodoks yahudileri temsildir. Bu yakınlaşma Hasidiklerin, diğer Haredilerin yaşam biçimi ve anlayışlarını benimsemelerine neden olmuştur. Sovyet Rusya’nın baskısı, bu bölgede yaygın olan Chabad adlı Hasidik cemaatinin Amerika’ya göç etmesine sebep olur. Holokost ise diğer Hasidik grupların da göç etmelerine sebep olmuştur. Bugün de, özellikle ABD ve İsrail’de kendilerine ait mahallelerinde yaşarlar.
Hasidiklik, Yahudi mistisizmi olan Kabala kökenli bir harekettir. Hatta Kabala’nın Lurianik ekolünün halka indirgenmiş hali olduğu söylenebilir. Hasidiklikte en temel kavram, Tanrı’ya bağlılık anlamına gelen “devekut”tur. Bunu elde etmenin yolu da Tanrı’ya coşkuyla ibadet etmek ve günlük fillleri de ibadet şuuruyla yapmaktır. Hasidik öğretide her şeyde bir Tanrısal kıvılcım olduğuna inanılır; Hasidlerin amacı da bu ilahi kıvılcımları Tanrı’ya geri döndürmektir. Hasidiklikteki en temel kavramlardan birisi de ‘Tsaddik’tir (sadık kişi). Tasavvuftaki mürşid kavramına benzeyen Tsaddikler, hasidlere Tanrı’ya kavuşmalarında yol gösterirler. Hatta hasidlere göre bir tsaddik olmadan Tanrı’ya ulaşmak mümkün değildir. Hasidiklikte önemli bir yer tutan diğer bir kavram, kısaca kalbin niyeti olarak çevirebileceğimiz ‘kavanah’ kavramıdır. Yahudilikte ‘mitzvot’ denilen zorunlu emirlerin kavanah ile yerine getirilmeleri kişinin devekuta ulaşmasını sağlar.
Hasidik cemaatler takip ettikleri hasidik hanedana göre pek çok gruba ayrılırlar. En önemlileri Chabad, Satmar, Bobova ve Gur’dur. Bunların arasında, Dov Baer’in öğrencilerinden Shneur Zalman’ın ekolü olan Chabad, önde gelmektedir. Sovyet baskısı ve Avrupa’daki yahudi karşıtlığı nedeniyle New York’a yerleşmişlerdir. Hareketin merkezi Brooklyn’dir. Diğer ekollere göre daha dışa dönük olan Chabad, dünyanın pek çok yerinde örgütlenmiştir. En kalabalık hasidik cemaatlerden biri olan Satmar ise daha çok modernizm karşıtlığıyla, tutuculuğuyla ve anti-siyonist duruşuyla öne çıkar. Merkezleri New York’ta bulunan Williamsburg’dur. Nüfusları çok yüksek bir hızla artmaktadır. Anti-siyonist gösterilerde bulunmalarıyla dikkat çeken Neturei Karta grubu, Satmar grubundan ayrılmışlardır. Ukrayna kökenli Breslov grubu da her sene Rosh Hashana zamanı Ukrayna/Uman’a yaptıkları hac ziyaretleriyle dikkat çekerler. Diğerlerine göre daha hoşgörülü bir cemaattir. Bu gruplar dışında irili ufaklı pek çok Hasidik cemaat bulunur. Hasidiklerin nüfus olarak yarısı İsrail’de bulunurken, %30–40’ı ABD’de, geri kalanları da çoğunlukla İngiltere ve Kanada’da yaşarlar.
Hasidiklerin yaşamının merkezinde “Rebbe” denilen liderleri bulunur. Genelde Yahudi hukuğu alanında bilgili olan klasik hahamlardan farklı olarak, rebbeler ruhani liderlerdir ve hasidlerin kişisel yaşantıları üstünde doğrudan etkilidirler. Hasidik hanedanlarda bir rebbeden sonra yerine genellikle oğlu ya da damadı geçer. Öğrencisinin de geçtiği durumlar olabilir. Hasidiklerin kendi aralarında konuştukları dil, Yiddiştir. Giyim tarzlarıyla dikkat çeken Hasidlerin giyim tarzı, 18. yy. Doğu Avrupa’sındaki Yahudilerin giyim tarzıdır. Özel durumlarda giydikleri ‘Ştraymel’ adı verilen kürk şapkalarına çok değer verirler. Dışarıdan aynı görülse de, her hasidik cemaatin kendine has giyim şekli vardır. Erkekler sakal bırakır, evli kadınlar saçlarını genellikle perukla örterler. Müziğe ve dansa çok önem verirler. İbadetleri inanılmaz derecede coşkuludur. İbadetleri sırasında zıplama, el çırpma, haykırarak dua etmek gibi davranışlara şahit olunur.
Hasidik akımın insanlığa en büyük katkısı edebiyat yönüyle olmuştur. Hasidik bilgeler vermek istedikleri mesajı pek çok kez söyledikleri hikayeler ve anektodlar aracılığıyla verirlerdi. Bu anlatılan hikayeler ve ayrıca hasidik liderlerin ve öğrencilerinin hayat öyküleri zaman içerisinde bir ebedi tür haline gelmiştir. Bu edebi tür zaman içinde dikkat çekici hale gelmiş ve pek çok yazarı etkilemiştir. Bunlar arasında başta Franz Kafka, Martin Buber, S. Y. Agnon, I. L. Peretz akla gelir. Martin Buber, Neo-Hasidik akımın başlamasına sebep olmuştur. Neo-Hasidizm, Hasidik cemaatlerin yaşam tarzını benimsemese de, Hasidizmin felsefi yönünden esinlenen ve hayatına bu öğretiyi entegre etmeyi hedefleyen bir akımdır. Bu akımın mensupları, modern yahudiliği, yahudiliğin mistik yönüyle zenginleştirmeyi amaçlayan, ortodoks olmayan yahudilerdir. Bu gruptan farklı olarak, hasidik bilgeliğe ilgi duyan modern ortodoks yahudi gruplar için de bu terim kullanılmaktadır. Günümüzde hasidik cemaatler daha çok radikallikleri ve baskıcılıklarıyla anılmaktadırlar. Eski hasidiklerin cemaatten çıkış öykülerini anlatan kitaplar, ilgi çekmektedir. Bunlardan Deborah Feldman’ın “Unorthodox” kitabı, aynı adlı diziye de temel teşkil etmiştir. Fakat hasidik akım üzerinde sadece bu tarz kitap/dizilere dayanarak yorum yapmanın yanıltıcı olduğunu düşünüyorum.
İlk döneminde yenilikçi bir hareket olan ve Yahudi dindarlığına yeni bir ruh katan Hasidizm, daha sonraları ise iyice tutucu ve modernite karşıtı bir akım haline gelmiştir. Bunun altında yatan ana sebebin yukarıda da yazdığım gibi, geleneksel yahudi değerlerini ve kimliğini koruma isteği olduğunu söylenebilir. Haskala yani Yahudi aydınlanma hareketine karşı diğer geleneksel gruplarla yakınlaşan Hasidizm, zaman içinde başlangıçta kendisine muhalefet eden gruplara benzemiş, onlarla aynı dünya görüşünün takipçisi olmuştur. Bununla birlikte, içerdiği derin bilgelik ve edebi yönüyle, bu akımın ilgilisine çok şey katacak zengin bir kaynak olduğunu düşünüyorum.
