Why Fonts Matter — Psikolojik Olgular
Zihinsel Kestirme Yöntemleri
Aşkım, valla kalem aktığı için öyle oldu. Doğru anlaman için illa ki oraya kalp falan mı çizmem gerekiyor?!
Sizce, arkadaşı neden yanlış anlamış olabilir?
Tasarımcıların iyi bildiği bir şey vardır: “Kullanıcılar tembeldirler”. Bunu biz psikologlar da iyi biliriz. Bilişsel Psikolojide insanlara zihinsel cimriler (cognitive misers) deniliyor (her zaman değil). Yani insanlar tembeldirler, düşünürken kafayı mümkün olduğu kadar az çalıştırıp, sistematik düşünmek yerine fazla düşünmeden karar vermek isterler.
Evrimle ilgili bir şeydir.
İnsanoğlu uzun süredir doğada hayatta kalma mücadelesi veriyor. Bu mücadele tehlike anında kısa zamanda karar vermek için, az efor ile çok fayda sağlamak için insanoğluna bir sıra yetkinlikler kazandırdı. Psikolojik olarak zihinsel kestirme yöntemleri (heuristic processing) de bu yetilerden biridir.
Zihinsel Kestirme Yöntemleri (Heuristic Processing)
İnsanlar karşısına çıkan bilgileri kullanıp öyle bir kenara atmaz. Onları depolar, şemalar yaratırlar. İnsanlar hayatları boyunca hem depolarındaki bilgilere benzer bilgilerle hem de yepyenileri ile karşılaşabilir. Karşılaşılan bilgi zihinlerde olan şemalarla örtüştüğünde zihinsel kestirme yöntemleri kullanılarak değerlendirmeye alınıyor ve karara varılıyor. Bizim örneğimizde de partneri büyük ihtimalle korku filmlerinden hep öyle gördüğü için, kalemin akmasını aklına getirememiş. Ama ben öyle değilim oturup düşünürüm diyenlerdenseniz, sizin için de en sonda açıklama getireceğim ☺.
Bilgiler nasıl depolanır? Hangi şemalar vardır?
Bilgiler zihnimizde öyle karışık, düzensiz değildir. Belli bir düzen ve şemalar halinde depolanmıştır. Bakalım onlara:
Senaryolar — Filmlerde olduğu gibi, çevremizdeki olaylar da belli bir senaryoda ve rollerde oluyor. Biz onlardan bu senaryoyu, rolü bekleriz. Örneğin, Yemeksepeti.com belli bir role sahiptir, yemek satar. Buradan yemek sipariş etmek istersek şu senaryoyu uygulayacağız- önce menüden restoranı seçer ve sonrasında yemeğimizi seçeriz, daha sonra sipariş et butonuna tıklayarak kendi rolünü icra etmesini isteriz. Bu işlem bizi siparişimizi tamamlamamız için diğer senaryoya geçirir. Lokantada oturup yemek yerken de aynı — burada başlıca rolleri garson ve müşteri oynar.
Kalıpyargılar — toplum içinde geniş yayılmış inançlardır. Fotoya baktığınızda aklınıza ne
geliyor? İşte yıllar boyunca belirli özelliklerin yan yana gelince belli şeyleri temsil ettiklerini (ima ettiklerini) öğrenerek kalıp yargı geliştirdik. Örneğin, Japonların hepsinin çalışkan olması gibi
Benlik kavramı — insanın kendisi ile ilgili olan düşünceleridir. Örneğin, kendinizi görsel sanatları seven biri olarak görüyorsanız, çevrenizde renkleri, tonları, çizgileri iyi ayırmaya çalışırsınız. Dolaysıyla, sizin karşınıza da savaş, kavga içerikli reklamları çıkarmak da pek fazla getirili olmaz.
Hangi zihinsel kestirme yöntemleri vardır?
Temsile dayanan zihinsel kestirme yöntemi: Bir kişinin hangi gruba ait olduğuna, onun o kategorinin ortalama veya tipik bir üyesine ne kadar benzediğine, yani o grubu ne kadar iyi temsil ettiğine bakarak karar verebiliriz. Üniversitenizde kim olduğunu bilmediğiniz genç, üzerinde tişört ve spor ayakkabılarla dolaşan birisi profesör müdür yoksa öğrenci midir? Çoğunuzun aklına ilk öğrenci gelir, ama profesör de olabilir değil mi? İşte zihinsel kestirme yöntemi kararınızı etkiledi.
Tutumlara dayanan zihinsel kestirme yöntemi: Tutum, bireylerin bir psikolojik obje ile ilgili olumlu ya da olumsuz düşünce ve duyguları içeren yaklaşımıdır. Örneğin, başbakanı sevmiyorsanız (ona karşı olumsuz tutumunuz varsa) hükümetin başarısızlığını veya ülkenin kötü durumunu o başkanın politikalarının başarısızlığına bağlayabilirsiniz.
Ulaşılabilirliğe dayanan zihinsel kestirme yöntemi. Bir karar verirken veya sonuca varırken en çabuk aklımıza gelen, belleğimizde en hızlı ulaşılabilir olan bilgilerdir. Ulaşılabilirliğinin iki çeşidi vardır:
Birincisi, öz geçmiş yaşantılarımızdan dolayı sürekli ulaşılabilir olan bilgiler. Örneğin, Sokakta yürürken elini kalbinin üzerine koyarak eğilerek giden birini gördünüz, ne hastalığı ola bilir? Ailenizden kalp hastası olan birisi varsa onun da kalp rahatsızlığı olduğunu düşünürsünüz
İkincisi, en son hangi bilgi ile karşılaştığınız. Örneğin, kaldırımda durduğunuzu hayal edin sokağın karşı tarafında bir fizyoterapi kliniği var. Bahsi geçen hastanın kaburgasında sorun olabileceği de aklınıza gelebilir
Dayanak adaptasyon — bir nevi sıfır noktası ya da kıyaslama noktası seçmeniz gibi bir şey. A, B`den büyükse B`de C`den büyüktür ise A`nın da C`den büyük olmasını bekleyeceksiniz.
Peki, ben her zaman ihtiyatlıyım, düşünürüm diyenler için durum nasıl?
İnsanlar aslında her zaman sezgisel yöntemlerle karar vermezler. İnsanların verdikleri kararı kendileri için önemliyse, düşünmek için yeterli zaman varsa, nedenleri daha iyi anlamak isterlerse sistematik düşünmeye meyil ederler. Yani, yukarıdaki şartlardan birkaçı karşılanırsa herkes sizin gibi ☺
Şimdi, arkadaşı neden yanlış anlamış olabilir?
İlk sorduğumuz soruya cevap verelim. Anlıyoruz ki, arkadaşı çocukluğundan beri izlediği filmlerde hep benzer yazıların tehlikeyi işaret ettiğine dair kalıpyargı geliştirmiş, zihnindeki kalıpyargıları kullanarak temsile dayanan bir zihinsel kestirme yöntemi ile yazıyı bir tehlike gibi algılamış.
Sonuç olarak
Kullanıcı deneyimi araştırmalarında kullanıcılarımızın geçmiş deneyimlerini araştırarak zihinlerinde hangi şemaların olduğunu öğrenmekte fayda vardır. Bugün reklamlar yolu ile insanların zihninde suni şemalar yaratma çok kullanılıyor. Örneğin, reklamda önerilen ürünü kullanmak sizi daha karizmatik gösterecekmiş gibi.
Kaynaklar:
N.Hortaçsu (2012). En güzel psikoloji sosyal psikoloji.
Ç. Kağıtçıbaşı (2017). Dünden bugüne insan ve insanlar. Sosyal psikoloji
