Grafik Tasarım Hayvanının Geçirdiği Kısa, Tam olarak Darwinci Olmayan Evrimi

Güçlü Olan Hayatta Kalır

Tasarım yıllıklarının yeryüzünde ilk defa ortaya çıkışı, günümüz grafik tasarımcılarının atalarının 19. yüzyıl sonlarında baskı dükkânı olarak bilinen ilkel bataklıktan çıkışından bir süre sonrasına rastlar. Bu olgunun ekonomik nedenlere bağlı olduğu sanılır, ama fiziksel nedenleri de söz konusudur. Yıllığın var olması için “taslak sorumlusu” olarak bilinen ve evrim geçirmekte olan hibrid zanaatkâr/sanatçının özgün yazı ve imge kompozisyonlarının “yaratıcısı” haline gelmesi gerekliydi.

Bu yeni baskı dükkânı çalışanı türü, bir çizim masasında oturup yazı ve imgelerle oynamanın, dükkânın sert beton zemininde ayakta durup kâğıt yığınlarını baskıya koyup indirmeye göre kuyruksokumu üzerinde daha az baskı yarattığını fark edince bir yaratıcılık patlaması yaşadı ve böylece Darwin’in dediği gibi, “türlerin çoğalması” gerçekleşti.

Ancak “Yıllık”ın kendinin oluşması daha uzun sürdü, hatta Darwin’in deyimiyle “aşamalı” olarak yer aldı. Aşağıdaki, grafik tasarımın ve grafik tasarım yıllığının evriminin tam olarak olmasa da Darwinciliğe çok yakın anlatımıdır. İlk tasarımcı-erectus (kadın ve erkek), baskı dükkânının ekonomik refahı için ne kadar gerekli olduğunu hemen kanıtladı, çünkü müşterileri mutlu etmek için etkili taslaklar lazımdı. Dolayısıyla tasarımcı (kadınlardan çok erkekler) arka planda çalışan acemiden müşteriler için yaratıcı hizmet sağlayıcılığına terfi oldu. Arz, taleple başa çıkmaya çalışırken bu meslek gelişti ve bir yandan çıraklık yoluyla, diğer yandan sanat okullarında oluşan tasarımcıların becerileri, birçoğu büyük zevk sahibi ve müthiş yetenek sergileyen tipografik taslaklardan harfleri elle yazılmış reklamlara ve ticari afişlere kadar uzanırdı.

1890’lara gelindiğinde baskı ve reklamcılıkla ilgili mesleki dergilerde yayımlanmaya başlanan bu taslaklardan örnekler, henüz evrim geçirmemiş tasarımcılar için şablonlar oluşturdu. Harf tasarımı alanında kurallar, illüstrasyon teknikleri, dekoratif kompozisyonlar ve belli stillere kadar her tür “baskı taslağı” kopya çekilmek üzere sergilenirdi. “Ticari sanatın” intihali bir oksimorondan başka bir şey değildi.

Ama saflarda giderek artan bir huzursuzluk söz konusuydu. Bir yanda estetik ve teknik üretimi düzenlemek için kurallar kararlaştırılırken, başka bir kesim üzerinde evrimci bir laissez-faire etkiliydi. Kitap tasarımcıları kurallara tabi tutulurken ikinci durum reklamcılık alanında söz konusuydu. İki grup sıklıkla doğru biçim konusunda karşıt görüşlere sahipti. İki grup da standart ölçümü için bir sistem talep etmeye başladı.

Inland Printer ve American Printer gibi baskı alanında önde gelen mesleki dergiler, çağdaş tasarımın sergilenmesine önemli bölümler ayırdı. Bu da en iyinin iyisi olduğu tartışılır olanın, öznel ama etkili bir şekilde belirlenmesi anlamına geldi. 20. yüzyıl başlarına gelindiğinde mesleki kurumlar tasarım standartlarını ele alıp basılmış sayfalar ve kitaplar sergilemeye başladı. Yani yine maymunlar gibi düşünmeden taklit etme imkânı doğdu (Bay Darwin).

New York City, Chicago ve Boston gibi baskı ve reklamcılık başkentlerinde mesleki fuarlar yer aldı ve yeni çalışmalar akran denetimi — yani jüriler yoluyla — seçildi. Bazıları kitap sanatına adandı ve tipografi ile baskı ayrıntılarına çok önem verildi. Bazıları ise reklamcılığın kaymak tabakasını konu aldı. Bu arada tasarımcılar da birer yıldıza dönüşmeye başladı.

1914’te çeşitli disiplinlerarası tasarımcılar, editörler ve yapımcılar bir araya gelerek Amerika Grafik Sanatları Enstitüsü’nü oluşturdu ve üyelerinin çalışmalarını sergilemeye başladılar. Bu denetim süreci zamanla yıllık yarışmalara dönüştü.

Louis Pedlar ve 1908’den beri sergiler düzenleyen, ileri görüşlü bir reklamcı olan Earnest Elmo Calkins, 1920’de New York Sanat Yönetmenleri Kulübü’nü kurdu.

W.A. Dwiggins’in 1922’de icat ettiği “grafik tasarım” terimi zamanla yerleşti. Her ne kadar kadınlar 1942’ye kadar Sanat Yönetmenleri Kulübü’nün üyeliğine kabul edilmediyse de, yıllık sergide kadınlara yer verilirdi ve taslağın kendilerine ait olduğu belirtilir veya onlardan “tasarımcı” diye söz edilirdi. Bu sergilere kalın kalın yıllıklar eşlik ederdi.

Cilt veya broşür şeklindeki yıllıklar, güncel trendlerden oluşan bir numune kataloğu gibiydi ve burada yer almak hem bir gurur kaynağıydı, hem de yeni işler (tabii ki daha yüksek ücretli yeni işler) için bir imkân teşkil ederdi. Yıllıklar daha çok eski ve yeni tasarımcıları meslek alanı içerisinde sergilemek için kullanıldıysa da, müşteriler açısından giderek onaylama amaçlı da kullanılırdı.

1920’lerin sonlarında yarışmacılara bahşedilen “sertifikalar” çerçevelenip çoğu ajansın ve stüdyonun duvarlarına asılırdı. Yıllık sergiler ve yan ürünleri o kadar prestij kazandı ki, iyileri daha iyi olanlardan ve en iyi olanlardan ayırt etmek için özel madalyalar ve rozetler üretildi.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ABD’nin her yerinde ticari sanat, prodüksiyon ve sanat yönetmenliği ve grafik tasarım şirketleri ortaya çıktı; bazıları, bu alanda profesyonellik geleneğinin daha eski olduğu Avrupa’da kardeş şirketlerle bağlantılıydı. Endüstriyel dünyanın her yerinde yıllık yarışmalar düzenlenmeye ve farklı seçim kriterleri uygulanmaya başlandı.

Büyük ölçüde bu yıllıklar sayesinde alan giderek küçüldü. Avrupa Amerikalıları bağrına bastı. Amerikalılar da Avrupalıları bağrına bastı. Zürih’teki Graphis Annual, yıllıklar arasında sayfa tasarımı en başarılı olanlardan biriydi (ve hiçbir zaman fiziksel bir sergi düzenlemediler). Graphis dergisi, yarışma düzenleyen ilk dergi oldu ve tek kişilik bir jürisi vardı: yayıncı/editör Walter Herdeg. Communication Arts dergisi tarafından 1960’da düzenlenmeye başlanan yarışma da sonradan grafik tasarım, reklamcılık, fotoğrafçılık ve illüstrasyon olmak üzere dört ayrı yarışmaya dönüştü. 1995’te bu yarışmalara eklenen interaktif yarışmanın jüri üyelerinin tamamı bu alanlarda meslek sahibi kişiler ve eğitimcilerdi.

Print dergisinin Regional Design Annual’ı 1981’de yayımlanmaya başlandı. Her kurumun veya yayının seçim kriterleri farklıydı; Print’in kriterleri ABD’de tasarımın bölgesel bileşimini temel alırdı. Jüri üyeleri eskiden editör ve sanat yönetmeniydi, ama zamanla tasarım alanında meslek sahiplerini, eğitimcileri ve eleştirmenleri dahil edecek şekilde genişledi.

Grafik tasarım artık sürekli olarak evrim geçirmektedir. Medya değişiyor ve grafikten dijitale dönüşüyor. Yıllıkların da değişim içinde olması şaşırtıcı değildir. Son 10 yılda grafik tasarımcılar giderek multimedya ve işbirliği temelli bir dünyada yollarını bulmaya çalışıyorlar. Tasarımcılar grafik ürünlerin stil ve trendleri yoluyla “Bana bak, ey dünya, tipografi hâlâ önemli! Kitapların ve afişlerin modası geçmedi, ben hâlâ bir sanat ve kültür faktörü olacak kadar canlıyım” demeye çalışmaktadır.

Bu sene de grafik tasarımcılar “Buradayım, sağlıklıyım ve gurur duyuyorum! Ve dikkatinizi çekmek için gösteriş yapmak zorunda değilim!” diyorlar. 2014 RDA’nın daha önceki sayılarından daha huzurlu olduğu kesin; bu sefer kendine güven ve net bir iletişim sergileniyor. Darwin görse gurur duyardı.

Bu yazının orijinali Print Dergisi’nde Steven Heller tarafından Aralık 2014'te yayınlanmıştır. Yazı GMK’nın Yazılar adlı yayınının Temmuz 2016 sayısında Leyla Tonguç Basmacı tarafından Türkçeye çevrilip yeniden yayınlanmıştır.