19.Yüzyılın İlk Yarısında Alman Sanayileşmesi
Giriş:
19.yüzyıla girerken, diğer Avrupa ülkeleri ile ayrışmayan ekonomik yapılara sahip olan Almanya, 1850'lerden itibaren başlattığı, 1870'lerde yaptığı ekonomik patlama ile 20.yüzyıla girerken Avrupa’da sanayi devriminin bayraktarlığını yapacak duruma gelmiştir. İngiltere’de 18.yüzyılın sonuna takvimlendirebileceğimiz ekonomik gelişme, üç nesil sonra Almanya’ya uğrasa da Almanya’nın, İngiltere’yi yakalaması sadece 25 senelik bir periyotta gerçekleşmiştir. Almanya, 18.yüzyılda diğer insanlar tarafından ‘’Hayalperestlerin, filozofların, şairlerin’’ memleketi olarak adlandırılıyor, devletin ekonomik gelişmeye açık olmadığını düşünüyorlardı. (Dipnot 1, Kod 2) Prusya toprakları’nda halkın %73.5'inin tarımla uğraşması bunu destekler niteliktedir. (Dipnot 2, Kod 1) Almanya’nın birbirine entegre olmayan pazarları, ticaretin oldukça zorlu, malların ise pahalı olması ile sonuçlanıyordu. Ulaşımın gelişmesi, Almanya’nın gümrük politikaları, Almanya’daki doğal madenler, bölgede yaşanacak olan sanayi devrimi için büyük bir itici güç olurken, Almanya’nın İngiltere ile rekabeti ve Cermenizmi dünyaya yayma çabası ek motivasyonlar sağlayacaktır. Bu çalışmada, Alman sanayisinin nasıl baştan kurulduğunu görecekken, karşılaştırma grubu olarak kullanacağımız İngiltere ile beraber gelişimin korkutucu hızını daha iyi kavrayacağız.
Almanya’nın Sanayileşme Çabaları ve Zollverein.
1815 yılına gelindiğinde Viyana Kongresi ile beraber Almanya topraklarındaki parçalı yapı, bir nebze olsun düzeltilmişti. Almanya’da onlarca prenslik, büyük krallıklar altında birleştirilse de Almanya toprakları hala üniter bir devletin kontrolünde değildi. Bu da bölgede yapılan iç ticareti olumsuz etkiliyordu. Prusya’nın, Napolyon Savaşları’ndan sonra artan prestiji ve ekonomik gücü ile beraber Almanya’daki sanayileşme çabaları başladı. O yıllara kadar Alman Devletleri’ndeki üretim, diğer geleneksel ekonomiler gibi atölyeler ve evlere parça başı sipariş yöntemi ile sürdürülüyordu. 19.Yüzyılın ortalarında Almanya’da evlerde geleneksel olarak üretim yapan işçi sayısı, fabrikalarda çalışan işçilerin yaklaşık iki katı kadardı. (Dipnot 3, Kod 4) Almanya’daki bu parçalı yapı yüzünden yatırımlar efektif bir biçimde yapılamıyordu. Ayrıca bazı Alman devletlerinde kendi iç gümrükleri de vardı ki 1818 yılında Prusya kendi topraklarındaki tüm bu iç gümrük vergilerini ilga ederek, ticareti geliştirmek için hamleler yapmaya başladı. (Dipnot 4, Kod 5) Ancak bununla tatmin olmayan büyük Alman iktisatçı Friedrich List (1789–1846) Deutsche Handels- und Gerwerbeverein yani Alman Ticaret ve Sanayi Birliği ile beraber, 1819 yılında Alman parlamentosuna, Almanya içine yönelik tüm gümrük vergilerinin kaldırılması, ortak pazarın oluşturulması için 5000 imzalı bir dilekçe vermesine rağmen bu teklif reddedildi. (Dipnot 5, Kod 6) Ancak Friedrich List, fikirlerinden geri adım atmıyordu. Demiryolları ve Gümrük Birliğinin aktif birer savunucusuydu. O dönemin serbest ticari görüşleri Adam Smith ve Fizyokratların kurdukları laissez faire sistemi ile gelişmişti. (Dipnot 6, Kod 7) Ancak diğerlerine nazaran daha önce gelişmiş olan İngiliz Sanayisi, ucuz malları ile 1815'de Napolyon’u yendikten sonra elde ettiği güç ile beraber dünyada egemenliğini pekiştiriyordu. Friedrich List, diğer serbest ticareti savunan liderlerin aksine Almanya’nın, başta İngiltere’ye karşı kendi mallarının fiyatlarını korumak için gümrük duvarları çekmesini öngören fikirler ile geliyordu. (Dipnot 7, Kod 4) Böylelikle Milli İktisat fikirlerinin temellerini atıyordu. Demiryolları, ekonomik gelişme ile zaten yapılmaya başlanırken, Almanlar da Napolyon’un işgalleri sonrasında birlik ve millet fikrine daha sıcak bakmaya başladılar. (Dipnot 8, Kod 8) 1828–33 yılları arasında farklı gümrük birlikleri vardı. Bu gümrük birlikleri arasında ekonomik ve siyasi çekişme varken, iç çözülmeler ile beraber Prusya gücünü kabul ettirdi. (Dipnot 9, Kod 11) Prusya kendi tarifesine göre imzalattığı 1833'deki ilk gümrük birliğine 18 devlet katılıyordu. 1835–52 yılları arasında 6 devletin daha katılması ile Zollverein neredeyse tamamlandı. (Dipnot 10, Kod 9) Zollverein ile diğer ülkeler ile ticaret yapan devletler, asıl büyük güç olan Prusya’nın elçiliklerine başvurabiliyorlardı. Osmanlı üzerinde yaşanan davalarda bazen daha güçlü konumdaki Avusturya elçiliğine de gidildiği kaydedilmiştir. (Ek Dipnot-Kod 15)
Friedrich List henüz yaşarken, hayal ettiği düşüncenin ilk ayağı neredeyse tamamlanmıştı. İkinci temel ise demiryollarıydı. İngiltere’de başlayan demiryolu çılgınlığı, Almanya’ya da sıçramış, Almanya’da hem özel hem de devlet tarafından birçok demiryolu inşaatı başlamıştı. Almanlar, İngiltere’deki gibi bir sanayi devrimi hareketinin kendiliğinden doğmasını bekleyemeyeceklerinden dolayı bizzat ekonomiye müdahale etmiş, 1830'lardan itibaren Prusya Devleti, özel işletmelerin yönetim kurumlarına birer temsilci, direktör atamaya başlamıştı. (Dipnot 11, Kod 4) Almanya’da her prensliğin ayrı para birimi olduğundan, sarraflık oldukça gelişmişti. Bunların ufak çaplı bankaları genelde tarım kredileri açıyor, sanayi alanında sermaye açısından yetersiz kalıyorlardı. Dünyadaki yeni altın kaynakları bulunduğundan 1848–1855 arası altın arzı tam yedi katına çıktı. (Dipnot 12, Kod 10) Tüm dünyada faiz oranları düşerken, yatırımlar kolaylaşıyordu. Bu şartlar altında Alman Demiryolları döşenmeye başladı. İlk ekonomik amaçlı demiryolu 1837'de inşa edilmişti. Almanya’daki demir ve kömür kaynaklarının işleme açılması Almanya’daki demiryolu talebini ve üretimini patlattı. 1850 yılına gelindiğinde Alman Konfederasyonunda tam 5.875 kilometre demiryolu vardı. Bunların yaklaşık yarısı Prusya topraklarındaydı. Almanya’da demiryollarına harcanan sermaye her on yılda bir katlanarak ilerliyordu. 1871'deki birleşmeye gelindiğinde, 18.810 kilometre toplam demiryollarının 11.460 kilometresi Prusya topraklarındaydı. 1850 yılında demiryollarındaki değeri 891 milyon mark iken, 1870 yılında 3,945 milyar marktı. Almanya’daki demiryolu üretimi gittikçe hızlanan bir şekilde artıyordu. Sadece 1865–70 yılları arasında neredeyse 1855 yılında var olan tüm hatlar kadar demiryolu inşa edildi. (Dipnot 13, Kod 12)
Alman sanayisi, demiryollarından aldığı hızla büyüyordu. Almanya’da kömür havzaları üzerinde kurulan fabrikalar, ilk yıllarda İngiltere’den gelen uzmanlar ile beraber açılmıştı.
Almanya’da şehirleşmenin, diğer sanayileşen devletlere göre az olması, bir eksiydi. 1850 yılında 100.000 kişiden büyük şehirlerde yaşayan insanların toplam nüfusa oranı sadece %3.1'di. İngiltere’de bu rakam %22.6'ydı. Bu da iş gücünün yoğunlaşamaması ile sonuçlanıyordu. (Dipnot 14, Kod 13) Dünyada ticaretin 1850–70 arası yaklaşık %260 büyümesi Almanları dış ticarete teşvik ediyordu. (Dipnot 15, Kod 10) Bu dönemde Almanya da dış ticarete katılarak, pastadan pay almak için harekete geçti. Almanya’dan dışarıya göçler, tüccarların girişimci ruhu ile başka ülkelere gitmesi ile beraber dünyada Cermenizmi sağlamlaştırıyordu. Giden genç tüccarlar, iyi eğitimli, kültürlü ve bölge dillerine hakim insanlardı. Alman okullarındaki müdürlerin sanayici, tüccar arkadaşları veya danışmanları da buna örnek oluyordu. (Dipnot 16, Kod 2) Almanya’da ticaretin gelişmesi ile şehirleşme ve üretim de artıyordu. 1850 yılında buharlı makinelerin ürettiği 40.000 beygirlik buhar gücü İngiltere’nin gerisinde iken 1870'e gelindiğinde 900.000 beygire fırlamış, İngiltere ile başa baş gider hale gelmişti. (Dipnot 17, Kod 10) Almanlar gittikçe daha fazla sanayi alanında istihdam edilmeye başlıyordu. 1800 yılında fabrika işçilerinin, toplam nüfustaki yeri %4 iken, 1873'de bu %10'a fırladı. (Dipnot 18, Kod 14) Ancak unutmamak gerekir Alman nüfusu da bu dönemde yaklaşık üç kart arttı. Ayrıca Almanya kendi içindeki loncaları 1860 yılında diğer devletler gibi kapatarak, kapitalizm yönünde önemli bir adım attı. Serbest ticareti mümkün kıldı. (Dipnot 19, Kod 10) 1864 Dan-Alman, 1866 Avusturya-Alman Savaşı ve 1870–71 Fransız-Alman Savaşı ile beraber zaten ekonomik birliktelik içinde olan Almanlar siyasi olarak da birleşmiştir. Ancak bazı tarihçiler, bunu Almanların birleşmesi değil, Prusya’nın diğer Alman devletleri hakkında tahakküm kurması olarak yorumlamışlardır. (Dipnot 20, Kod 14)
Kaynakça:
Kod 1: Making of Modern Europe State, Economy and Empire Module 6 Industrialization in Continental Europe Germany, Calcuta University
https://www.caluniv.ac.in/academic/department/History/Study/IR-Germany-2.pdf s.6
Kod 2: Marie Von ESCHEN, The Commercial Expansion of Germany 1871–1914, S.225
Kod 3: W. O. HENDERSON, Review: The Rise of German Industry, The Economic History Review, Vol. 5, №2 (Nisan., 1935), s.120–124
Kod 4: John MERRİMAN, Rönesanstan Bugüne Modern Avrupa Tarihi, Say Yayınları, 1. Baskı 2018, Çeviren: Şükrü Alpagut s.566
Kod 5: Thilo R. HUNING Nikolaus WOLF, How Geography Unified Germany Endogenous Trade Costs and the Formation of a Customs Union s.7
Kod 6: Arno Mong Daastøl, Friedrich List’s Heart, Wit and Will: Mental Capital as the Productive Force of Progress, s.23
Kod 7: Jacob VİNER, Adam Smith and Laissez Faire ,Journal of Political Economy Vol. 35, №2 (Apr., 1927), pp. 198–232
Kod 8: Yavuz YAYLA, Influence of Friedrich List and The German Historical School on The Ottoman Economic Thoughts, ECONOMIC & BUSINESS ISSUES IN RETROSPECT & PROSPECT s.221–231
Kod 9: Loïc CHARLES ve Guillaume DAUDİN, EIGHTEENTH-CENTURY INTERNATIONAL TRADE STATISTICS SOURCES AND METHODS s.71–72
Kod 10: Eric J.HOBSBAWM , Sermaye Çağı 1848–75 Dost Yayınları, 1998, 1. Baskı Çeviren: Bahadır Sina Şener s.48–55
Kod 11: Canan BALKAN, Uluslarası Ekonomik Bütünleşme, Kuram Politika ve Uygulama AB ve Dünya Örnekleri, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı 2010 İstanbul, S.40–56
Kod 12: Hans-Ulrich WEHLER, “German Double Revolution” to the Beginning of the First World War 1849–1914], Table 63. Munich: Beck, 1995, s.69–70.
Kod 13: Jonathan STEİNBERG, Bismarck, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1. Baskı 2015 Çeviren: Hakan Abacı s.95, s.398
Kod 14: Mary FULBROOK, Almanyanın Kısa Tarihi, Boğaziçi Yayınları, 1. Baskı 2011, Çeviren Sabri Gülses s.125–130
Ek Dipnot Kod 15: Rıfat ÜNSOY, 19.Yüzyılın İkinci Yarısından Alman İmparatorluğu 1871'de Kurulana Kadar Bavyera’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ticareti, VIII. TTK, II. Cilt’den aynı basım. TTK Yayınevi, Ankara, 1981 s.1424–1426
