De Nederlandse Repetitie
Rusland en het Oekraïne-referendum
Paul Simon
Toen EU leiders het toetredingsproces voor Noord-Macedonië en Albanië weigerden te starten, was het de Franse president Emmanuel Macron die als boosdoener uit de bus kwam.
“Frankrijk ondermijnt de stabiliteit van de Balkan — en van de EU,” meent Jasmin Musjanovic Zij voegt zich bij een groep van Macron-critici, daar dat de hoop van Balkan-reformisten op zo’n kritiek moment ontnomen is.
Maar behalve Frankrijk, wilden ook Denemarken en Nederland toetredingsgesprekken met Albanië niet starten.
Berucht om haar sceptische houding tegenover de uitbreiding van de EU, zou Den Haag niet overtuigd worden. Op 9 oktober had het Nederlandse parlement al besloten het verzoek van Albanië om zich bij het blok aan te sluiten te verwerpen, wijzende op voortdurende corruptie en een gebrek aan gerechtelijke hervormingen in de voormalige communistische staat.
De linkse en rechtse oppositiepartijen, de Socialistische Partij (SP) en Geert Wilders’ Partij voor de Vrijheid (PVV), hadden de tegenstand tegen toetredingsgesprekken geleid, zelfs voor die van Noord-Macedonië.
Het was niet de eerste keer dat Nederland lang bestaande plannen van de Europese Unie in de war had geschopt.
In een referendum in 2005 verwierp een meerderheid van de kiezers de geplande EU grondwet. Toen al speelde de angst voor verdere uitbreiding naar Oost-Europa en Turkije een rol.
De meest recente tegenvaller voor de uitbereidingsplannen van de EU, veroorzaakt door Nederland, was in 2016, toen de populistische blog GeenStijl, samen met Forum voor Democratie en het Burgercomité EU, een nationaal referendum over het EU associatieverdrag met Oekraïne afdwong door meer dan 300.000 handtekeningen te verzamelen.
Het referendum mobiliseerde uiteindelijk een samengeraapte coalitie van over het hele politieke spectrum tegen de gevestigde orde.
Uiteindelijk stemde een meerderheid, van slechts 32% van de geregistreerde kiezers, tegen het voorgestelde verdrag in een niet-bindend referendum.
De Nederlandse regering heeft het referendumresultaat uiteindelijk verworpen toen zij in 2017 een gewijzigde overeenkomst tussen de EU en Oekraïne ondertekende.
“Ik dank iedereen die dit mogelijk heeft gemaakt: degenen die op de Maidan hebben gestaan en degenen die hard werken om het land te hervormen en beter te maken. Dit is een dag om te vieren voor ons Europese continent,” zei Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker.
Maar in Nederland had het referendum een ambivalente erfenis nagelaten. Het betekende een alarmerende afbraak van publieke steun voor Europese integratie in een van de oprichtende lidstaten van de EU. Het was een overduidelijk signaal voorafgaand aan de Brexit-stemming, die twee maanden later zou plaatsvinden.
Het was ook, volgens veel analisten, de eerste indicatie van een Russische desinformatiecampagne gevoerd in een grote Europese peiling.
Wijzende op de verspreiding van YouTube-video’s van Oekraïens fascist Azov Battalion, waarin het branden van Nederlandse vlaggen en het bedreigen van kiezers met terroristisch geweld als ze niet voor het associatieverdrag met Oekraïne stemden centraal stond, wordt de schuld van het intrige door een Bellingcat-rapport gelegd bij de beruchte ‘trollenfabriek’ het Internet Research Agency, gebaseerd te St. Petersburg.
Zes maanden vóór de Amerikaanse verkiezingen, en de rol die de overwinning van Donald Trump zou spelen bij het publiceren van Russische oorlogvoering via sociale media, was het Bellingcat-rapport zijn eigen eerste waarschuwing.
Hoewel het een ander doel betrof, bood het Oekraïne-referendum een ideale gelegenheid voor een oefenronde.
De Moskou-verbinding
“Het winkelend publiek kijkt verbaasd toe als plotseling een sirene loeit en een vrouw met een Russisch accent in een megafoon begint te schreeuwen,” begint een artikel over Russische informatieoorlogvoering in Nederland in de centrumlinkse Nederlandse krant NRC Handelsblad, een jaar na het noodlottige referendum.
Het artikel, onderdeel van een serie over Kremlin agitatie in Nederland, toepasselijk genaamd Russische Invloeden, beschrijft een verrassende scène die zich twee jaar eerder afspeelde in de Zuid-Nederlandse stad Eindhoven. Een actievoerder met een hesje waarop de leuzen “Vertel ons de waarheid” en “Kom in opstand” staan, leiden een protest in een druk winkelgebied. Ze houden borden vast die oproepen tot “de waarheid over MH17”.
Het Maleisische passagiersvliegtuig in kwestie, MH17, werd in 2014 neergeschoten boven het slagveld van Oost-Oekraïne, waarbij 298 burgers werden gedood, waarvan 192 Nederlanders.
Hoewel Moskou haar vetorecht gebruikte om een officieel VN-tribunaal te blokkeren, gaven internationale onderzoekers al snel de schuld aan separatisten uitgerust met Russisch luchtafweergeschut.
Het Kremlin weigerde de verantwoordelijkheid op zich te nemen. De controverse rond MH17 werd een centraal punt voor pro-Russische activisten en samenzweringstheoretici over de hele wereld — en leidde tot een nieuw dieptepunt in de relatie tussen Nederland en Rusland, die tot 2014 grotendeels harmonieus verliep, meer gericht op handel dan op politiek.
“Nederland vrij, Nederland vrij, Nederland vrij!”, schreeuwde Natalia Vorontsova tijdens de bijeenkomst op juli 2015 in Eindhoven. De scène wordt gefilmd door een Russische cameraploeg en afgespeeld op RT en Rossiya24.
Vorontsova was niet alleen — en haar activiteiten eindigden die dag ook niet. Volgens een rapport van Marcel Van Herpen voor de Cicero Foundation zou ze campagne voeren tegen het associatieverdrag met Oekraïne in 2016 tijdens een demonstratie, samen met Harry van Bommel, een Tweede Kamerlid voor de SP.
Vorontsova werd geïdentificeerd als lid van een netwerk van pro-Russische activisten die de komende jaren een rol in de Nederlandse politiek zouden spelen. “Telkens waar Russische belangen op het spel staan, duiken de activisten op”, aldus NRC Handelsblad.
Zulke interventies zouden, volgens Van Herpen, consistent zijn met het toenemende belang van beïnvloedingsoperaties voor het Russische buitenland beleid. Vooral in Nederland, dat sinds het neerhalen van MH17 van groter strategisch belang was geworden voor het Kremlin.
De Duitse invloed
Al in 2014 waren pro-Moskou activisten begonnen met het uitvoeren van kleine protesten in Nederland ten gunste van Rusland. De protesten werden vaak georganiseerd door Russische diasporagroepen, waaronder een Duitse partij genaamd Die Einheit, die Russische migranten wil samenbrengen in Duitsland en die, volgens het NRC Handelsblad, in 2015 een Nederlandse tak had geopend in Rotterdam.
Deze netwerken zouden opnieuw in actie komen in de aanloop naar het referendum over Oekraïne in 2016. Samen met verschillende andere Nederlandse activisten, sommige van Oekraïense of Russische afkomst, zouden ze de “Nee” campagne van de linkse SP promoten.
In september 2017 publiceerde de New York Times zijn eigen exposé, waarin werd gesproken over “nep Oekraïners” en “een groep Russen” die de Nederlandse stemming “omgeslagen” heeft, daarmee de aandacht vestigend op de aanwezigheid van een Russische beïnvloedingscampagne, gecoördineerd met de SP. Ze vormden volgens de NYT “een enthousiaste tegendraadse groep emigranten die verwantschap met Rusland voelden”.
De provocateurs “woonden openbare bijeenkomsten bij, verschenen op televisie en gebruikten sociale media om de pro-westerse regering van Oekraïne aan de kaak te stellen als een bloeddorstige kleptocratie die geen Nederlandse steun waard was”.
Het belang van Moskou in de uitkomst van het referendum was duidelijk: het Kremlin deed er alles aan om te voorkomen dat Kiev buiten haar bereik zou vallen.
Sinds Oekraïne zich afscheidde van de Sovjet-Unie woedt er een strijd om energie routes en prijzen, wat ertoe geleid heeft dat Rusland de doorvoer van gas stopte, aandrong op wereldmarkt conforme prijzen en uiteindelijk nieuwe pijplijnen naar Europa bouwde, zoals Nord Stream2.
Wie wil er zaken doen met Oekraïne? Het ontsporen van het EU associatieverdrag, met zijn handels- en energiebepalingen, zou het NS2 project aantrekkelijker maken, vooral gezien het groeiende conflict van Moskou met Kiev.
Nadat de Krim in 2014 was geannexeerd, is het Russische leger Oekraïne binnengevallen om zijn separatistische klanten in de Donbas regio te steunen, een oorlog verlengde die nu zijn vijfde jaar ingaat en tot nu toe meer dan 13.000 levens heeft gekost.
De Nederlandse “Nee” tegen het EU associatieverdrag ondersteunde deze plannen en leek aan te tonen dat kiezers de nieuwe Oekraïense regering wantrouwden.
Het belangrijkste is echter dat het referendumresultaat de Russische media hielp bij het ontwikkelen van de nu al lang bestaande meme van een steeds populistischer Europa dat rebelleert tegen de liberale democratie. Dit versterkte de antiwesterse propaganda inspanningen van Moskou in de beginjaren van de oorlog in Oekraïne.
NRC Handelsblad ging zelfs zo ver dat het beweerde dat het een Nederlands netwerk met directe verbindingen met het Kremlin had ontdekt.
De Duitse partij Die Einheit, zo beweerde de krant, stond centraal en werd verbonden met zowel Russische politici als de veel grotere Russische immigrantengemeenschap in Duitsland.
Die Einheit radicaliseerde zelfs al jaren Russische immigranten en “Russlanddeutsche”.
In de weken voorafgaand aan het Nederlandse referendum, veroorzaakte de zaak van de vermeende verkrachting van een 13-jarig Russisch meisje in Berlijn, in Duitsland veel opschudding.
Die Einheit activisten werkten overuren, in samenwerking met Russische staatsmedia en zelfs het Kremlin, om Russische immigranten te mobiliseren om protesten, met zwaar racistische boventonen, tegen de Duitse regering te organiseren.
De inspanning werd over het algemeen gezien als een gedurfde poging om de publieke opinie in Duitsland te manipuleren. Het meisje, Lisa F., zou later de aantijging herroepen. Maar niet voordat de schade was aangericht.
Die Einheit leiders zouden vervolgens hun volgelingen in de armen van de grootste oppositiepartij van het land gedreven hebben: Alternative für Deutschland, een extreemrechts nationalistisch front dat, naast zijn islamofobe, anti-immigratiepolitiek, sterk pleit voor nauwere samenwerking met Rusland.
Duitse overheidsbronnen vermoeden dat Die Einheit, zoals veel Russische diaspora organisaties over de hele wereld, wordt gefinancierd door Moskou.
In Nederland, waar slechts 30.000 Russen zich gevestigd hebben (vergeleken met de 3,5 miljoen in Duitsland), zijn politieke organisaties van deze omvang nooit van de bodem gekomen.
Wie is de schuldige?
De waarheid lijkt niet zo spannend te zijn. Zoals de New York Times zelf heeft toegegeven: “niemand heeft tot nu toe concreet bewijs geleverd dat de Russische staat, in plaats van individuele Russen, eraan werkt om [het Oekraïne-referendum] te beïnvloeden.”
Hun werkelijke invloed, vermoedde de verslaggevers van het NRC Handelsblad, was moeilijk in te schatten: “Dit is een groep van enkele tientallen mensen, die meestal achter de schermen werken.”
De “Russen” vertelden hun kant van het verhaal en betwistten bepaalde feiten die door het NRC Handelsblad werden gepresenteerd.
Elena Plotnikova, die een van de gezichten was van de socialistische “Nee” campagne, diende zelfs een mislukte klacht in bij de Raad voor de Journalistiek omdat ze zich belasterd voelde als een “Kremlin-agent”.
Plotnikova stond erop dat ze gewoon een Nederlands staatsburger was die haar recht op politiek activisme uitoefende.
In 2017 waarschuwde de Nederlandse vicepremier en Minister van Binnenlandse Zaken, Kasja Ollgren voor aanhoudende Russische beïnvloeding- en inlichtingenoperaties in Nederland, en benadrukte met name het gebruik van sociale media om desinformatie te verspreiden, bijvoorbeeld over de MH17-tragedie.
Nederlandse inlichtingendiensten waarschuwden herhaaldelijk voor Russische heimelijke activiteiten, en in 2017 nam Nederland de ongebruikelijke stap om alle stemmen bij de algemene verkiezingen met de hand te tellen, om mogelijke manipulatie door “statelijke actoren” te voorkomen. Maar er is sindsdien geen bewijs naar voren gekomen dat zou wijzen op een significante rol van de Russische staat bij het aansturen of zelfs inspireren van de beweging tegen het verdrag.
Wat op het eerste gezicht een dubieus, door Rusland geleid, netwerk leek te zijn, bleek bij nader inzien een kleine subgroep van een bredere Nederlandse beweging tegen de uitbreiding van de EU te zijn.
Sinds de overwinning van Trump bij de verkiezingen van 2016 in Amerika, is er in westerse veiligheidskringen een breed debat gaande over hoe te reageren op de beïnvloedingscampagnes van Moskou.
Rusland-expert Mark Galeotti is een van de belangrijkste woordvoerders die waarschuwen tegen het denken in een te simplistisch kader van “Kremlin-poppen” en heimelijke manipulatie.
“Poetin verheffen tot de rol van meester-poppenspeler,” betoogde Galeotti in een recent opiniestuk voor The Moscow Times, geeft hem “teveel krediet” — en riskeert dat de redenen waarom pro-Russische berichten resoneren in het Westen onderschat worden.
“Er zijn valide redenen waarom mensen ongelukkig kunnen zijn, waarom ze zich tot populisme en nationalisme wenden.” Ze Russische marionetten noemen, legt hij uit, “gaat geen vrienden winnen of mensen beïnvloeden.”
Nationalisme is nationalisme
Dit was duidelijk de waarheid in het geval van de linkse inspanning tegen het associatieverdrag van 2016. Tijdens hun “Nee” campagne bevatte de retoriek van de SP ernstige waarschuwingen voor de gevaren van verdere integratie van Oekraïne in de EU.
Het associatieverdrag zou, volgens de partij, “open grenzen voor corruptie” betekenen en Europese werknemers dwingen te concurreren met extreem lage lonen, aangezien de Oekraïense werklozen “werk zouden gaan zoeken in Europa”.
Belangrijker misschien dan dit flirten met anti-Oekraïense xenofobie was de kritische positie van de SP ten opzichte van de EU zelf, die de partij ziet als een antidemocratische superstaat die een neoliberaal economisch beleid handhaaft.
De SP — samen met de rechtse partij — had de Nederlandse campagne tegen de EU grondwet in 2005 geleid. Elf jaar later zagen ze het Oekraïne-referendum als een nieuwe kans voor hun populistische anti-EU politiek. SP-leider Emile Roemer zou later toejuichen dat het referendumresultaat “opnieuw de enorme kloof tussen politiek en samenleving had onthuld”.
Maar er zijn legitieme alternatieve politieke standpunten — en er is het domein van fascistische ideologie, van complottheorie en “trutherism”, waarvan het laatste integraal lijkt te zijn voor pro-Russische politieke bewegingen in heel Europa.
Het is geen toeval dat complottheorieën een integraal onderdeel vormen van de Russische publieke diplomatie en wereldwijde media, zoals haar nieuwszender RT. Ze bevorderen het wantrouwen van consensuspolitiek en een Manicheïsche afwijzing van de westerse wereldorde, die wordt afgeschilderd als een kwaadaardige en onderdrukkende kracht.
De DC Leaks website, bijvoorbeeld, die door de Amerikaanse regering als een hulpmiddel van Russische inlichtingen werd beschouwd om de verkiezingen van 2016 te beïnvloeden, beloofde op een betere manier te onthullen “wie de echte beleidsmaker is” in de Verenigde Staten.
Washington, zo beweert de website, wordt volledig gecontroleerd door “Wall Street “fat-cats”, industriële baronnen en vertegenwoordigers van multinationals.”
De joodse investeerder en politiek activist George Soros wordt beschreven als “de architect en sponsor van bijna elke revolutie en staatsgreep over de hele wereld in de afgelopen 25 jaar” — een duidelijk antisemitische “dog whistle”.
Vanwege Soros “en zijn marionetten”, beweerden de vermeende Russische hackers, zijn de Verenigde Staten ‘een vampier’ van de wereld, geen baken van democratie. Soros’ “volgelingen vergieten het bloed van miljoenen mensen, alleen maar om hem nog rijker te maken.”
Toen de SP haar campagne tegen het Oekraïne-referendum aftrapte met een bijeenkomst in Amsterdam, sprak naast de ‘Oekraïense’ vertegenwoordiger Elena Plotnikova, de gepensioneerde professor in internationale betrekkingen Kees van der Pijl.
De linkse academicus had er zijn levenswerk van gemaakt om de projectie van de westerse kapitalistische hegemonie in het wereldsysteem vanuit een kritisch perspectief te analyseren. Tijdens zijn pensionering kwam hij echter ook naar voren als een uitgesproken criticus van het westerse beleid ten aanzien van Oekraïne en Rusland, en als een dubieuze tegenstander van de ‘officiële versie’ die het neerhalen van vlucht MH17 uitlegde.
Wat van zijn reputatie was overgebleven, is geruïneerd door van der Pijl, toen hij in november 2018 tweette dat “niet Saoedi’s, maar Israëli’s de Twin Towers opbliezen met hulp van Zionisten in de Amerikaanse regering”.
Een handreiking naar Rusland
Wat veel van de pro-Russische bewegingen in Europa kenmerkt is vaak een vreemde vervaging van de lijnen tussen links en rechts, waar elementen van beide ideologische kampen worden gemengd in een nieuwe, antiwesterse formule die het belang van nationale soevereiniteit benadrukt in aanwezigheid van internationale, ‘globalistische’ instellingen.
Deze overlapping van links-rechts werd ook tijdens het referendum van 2016 waargenomen: zoals peilingen laten zien, hebben aanhangers van zowel linkse als rechtse Euro sceptische partijen het resultaat van het referendum bepaald.
Geert Wilders’ PVV voerde ook een “Nee” campagne. Evenals in 2005 was de PVV een bondgenoot van de SP, die ook de EU grondwet verwierp, zij het om verschillende redenen. Wilders is niet alleen tegen de EU en haar uitbreiding. Net als de AfD in Duitsland steunt hij ook nauwere banden met Rusland.
Wilders gaf de schuld aan een roekeloos en agressief buitenlands beleid van de EU voor de crisis in Oekraïne en bekritiseerde in 2017 “Russofobie” in Nederland met het argument dat “Rusland geen vijand is en dat we er niet een van moeten maken.”
In 2018 werd de PVV-leider bekritiseerd door familieleden van slachtoffers van de MH17 tragedie nadat hij tijdens een bezoek aan Moskou zijn oproep voor “partnerschap” met Rusland herhaalde.
Uiteindelijk was Geert Wilders — de oude garde van rechtse populisten — slechts opportunist van de referendumcampagne. Het ontstaan en de angstaanjagende ideologische erfenis was het werk van een nieuwe kracht in de Nederlandse politiek die zich samenvoegde rond Thierry Baudet.
Baudet, een onsuccesvolle krantencolumnist, was het uiterst rechtse gezicht van de “Nee” campagne. Het was zijn intrede in de politiek. Drie jaar later zou de kleine denktank die hij leidde tijdens het referendum zichzelf transformeren in een politieke partij: Forum voor Democratie (FvD). De FvD veroverde 14% van de nationale stemmen in maart 2019, waardoor het de grootste factie in de Nederlandse Eerste Kamer werd.
Ondanks zijn nieuwe positie in de Nederlandse politiek, is Baudet internationaal nog steeds een relatief onbekende figuur. Desondanks vertegenwoordigt hij zonder twijfel de laatste stap in het normaliseren van extreemrechts extremisme in Europa. Baudet ziet de Europese beschaving als in een existentiële crisis, ondermijnd door subversieve krachten zoals “cultureel Marxisme” en “verdund” door niet-westerse immigranten.
Diversiteit is volgens Baudet een instrument van vijandige globalistische elites in hun strijd tegen de natiestaat: “Het is heel duidelijk dat er een agenda voor ontworteling is, dat er een agenda is voor het verdunnen van nationale identiteiten, die wordt versterkt door de Europese Unie”, zei hij in Oktober op een conferentie in Los Angeles, waar extreemrechtse figuren uit het hele Westen verenigd waren, waaronder Marc Jongen van de AfD.
In de aanloop naar het referendum van 2016 presenteerde Baudet zich, net als Wilders, als een realist die op zoek was naar een verstandige modus-vivendi met Rusland.
“Het associatieverdrag biedt Poetin een alibi voor uitbreiding. We waarschuwen hem niet te voorzien van een dergelijk alibi,” vertelde Baudet The Moscow Times in 2015.
Maar als een typisch rechtse extremist, sympathiseert hij ook met de ideeën van het Russische imperialisme, die een sterk Russisch imperium presenteren als alternatief voor een door Washington gedomineerde wereldorde.
Zoals NRC Handelsblad meldt, heeft Baudet een nauwe band met de fascistische ideoloog Alexandr Dugin, die hem een ”rijzende ster” noemde en een grote hoop tijdens de verwachte ineenstorting van de liberale beschaving.
Tijdens een EU verkiezingsdebat in mei noemde de Nederlandse premier Mark Rutte Baudet een “Poetin-liefhebber”. Baudet had twijfel geuit over Russische schuld voor het neerhalen van vlucht MH17 en noemde Oekraïne “een van de mogelijke daders”.
Als het nieuwe hoofd van de Nederlandse oppositie voelde de FvD-leider zich zelfverzekerd en sprak hij zijn mening uit. Hij herinnerde ook het Nederlandse publiek aan zijn ideologische consistentie, als een sympathisant voor Rusland.
Maar Thierry Baudet is niet alleen een liefhebber van Poetin. Zijn genegenheid voor Rusland maakt deel uit van een groter nationalistisch wereldbeeld, waarvan Rusland tegenwoordig de meest identificeerbare voorstander van is.
Onverholen genegenheid voor Rusland maakt deel uit van een zelfbewuste poging van rechtse extremisten zoals Baudet om bruggen te bouwen met het machtigste nationalistische land van Europa.
Zoals Baudet zei tijdens de bijeenkomst in Los Angeles: “We moeten ons voorbereiden op niet alleen maatschappelijke maar politieke organisaties. We moeten netwerken bouwen, we moeten vrienden worden.”
Zijn redenen konden niet duidelijker zijn. Rusland is, volgens zijn reactionaire logica, beter geschikt voor Europa dan de Verenigde Staten.
In het licht van dergelijke overtuigingen lijkt het eufemistisch om te spreken van Russische invloed op de Europese politiek.
Moskou hoeft de initiatieven die haar niet bevallen, zoals het Nederlandse referendum in 2016, niet direct te bestrijden. Ze kan dat doen door middel van inspiratie. Met een kleine duw, hier en daar.
Foto met dank aan Guido van Nispen. Gepubliceerd onder een Creative Commons licentie.
