Diyakritiklere yönelik farkındalık
İşaretlerin doğru tasarlanmasıyla ilgili hazırlanan kılavuzlar, temel bilgi niteliğindeki yazılar ve paylaşılan iyi uygulamalar ile diyakritiklere yönelik farkındalık giderek artıyor.
Dünya nüfusunun yüzde yetmişten fazlasının okumak, yazmak ve genel olarak iletişim kurmak için kullandığı Latin alfabesi, en popüler yazı sistemlerinden birisi… Ses zenginliğini ise yirmi altı temel harfe eklediği ve genellikle diyakritik olarak bilinen özel işaretler ile sunuyor. İngilizce diacritic veya diacritical mark olarak geçen, Türkçede aksan işaretleri veya ayırıcı im olarak da kullanılan diyakritik, telaffuz, ton ve diğer ayırıcı unsurları belirtmek amacıyla bir glife eklenen başka bir gliftir. Görünümlerinde veya konumlarında bir değişiklik olduğunda, hatta kullanılmadığı durumlarda yanlış anlamalara yol açabildiği ve sözcüklerin anlamlarını büyük ölçüde değiştirdiğinden dolayı diyakritikler oldukça önemlidir.
Taşınabilir yazının icadından bu yana yazı tasarımcılarının temel meselelerinden biri olan diyakritikler, çeşitli projelere ve yayınlara konu olmaya devam eder. 1999 yılında Adam Twardoch tarafından hazırlanan Polish Diacritics, Lehçe diyakritiklerin tipografik özelliklerini tartışır. Filip Blažek’in geliştirdiği Diyakritik Projesi, Latince, Sanskritçe ve Yunanca örnekler üzerinden kapsamlı bir kılavuz sunar. Cristian Kit Paul ise Romanya’nın ulusal banknotlarında bile hatalı diyakritiklerin olduğundan, genelgeçer eksikliğinden ve iyi genelgeçerlerin çok yavaş benimsendiğinden dem vurarak Romence diyakritiklerin doğru tasarlanmasına ilişkin derlediği bilgileri kendi sayfasında paylaşır.
Victor Gaultney’nin 2002 yılında yayımladığı Latin harfli metin yazıyüzleri için diyakritiklerin tasarım sorunlarına değindiği makaleyle birlikte diyakritiklere yönelik ilgide bir artış olur ve makale, ilgili araştırmalara temel kaynak oluşturur. Diyakritiklerin harf ile uyumu ve satırlama açısından birçok soruna yol açabildiğini belirten Gaultney yazısında, bu sorunlara ve tasarımcıların bunları çözmek için kullandıkları tekniklere odaklanır. Diyakritiklerin tanımı, kökeni ve sınıflandırılması gözden geçirdikten sonra, sorunlar ve bunların nasıl aşıldığını veya aşılabileceğini analiz eder.
Fransız Yazı Tasarımcısı Jean François Porchez’e göre, yazı tasarımcıları arasında diyakritiklerin doğru biçimlerine ilişkin tartışma yıllardır sürmektedir. Kuşkusuz bu tartışmaların ardında daha iyisini yapma, iyi uygulamaları paylaşma arzusu var. Çengel (cedilla) ile ilgili paylaştığı yazısında Porchez, estetik kanonlara uymayan diyakritiklerin kesin olarak belirlenmiş kuralları olmadığını ve bunun bilim değil, basit bir zevk meselesi olduğunu vurgular. Aynı yazıda Porchez, 1990 ila 2021 yılları arasında çizdiği işaretlerden bazılarını paylaşarak bir yazı tasarımcısının estetik tercihlerini daha iyi anlatabilmek için çengel işaretlerini dört kategoride toplar.
Diyakritiklere yönelik kaynak eksikliği görülmüş olacak ki, Briefcase Yazıevi’nin kurucularından Radek Sidun tarafından yazılan ve çağdaş yazı tasarımında diyakritiklerle ilgili Manual of Diacritics’in, 2021 yılının kasım ayında okurlarla buluşacağı duyurulur. Prag’taki The Academy of Arts, Architecture & Design’da mezuniyet tezi olarak hazırlanan kitap, Latin alfabesini kullanan dillerde diyakritiklerin tasarımına yönelik kapsamlı bir kılavuz niteliği taşımaktadır.
Radek Sidun’un kitabının ardından diyakritiklere dair bir diğer kitap, Orta Avrupa tipografisi hakkında bilgi paylaşımını amaçlayan araştırmaların ürünü olarak Insects Project’ten gelir. Çekçe, Macarca, Lehçe ve Slovakça yazı tasarlayan tasarımcıların ihtiyaçlarına karşılık vermeyi amaçlayan, davetli uzmanlar tarafından yazılmış makaleleri içeren ve ağ sayfasından ücretsiz olarak indirilebilen kitap, belirli dillerdeki iyi uygulamalarla ilgili tarihî olmayan genel bakış sunar. Palo Bálik, Filip Blažek, Robert Kravjanszki tarafından yazılan kitabın editörlüğünü Agnieszka Małecka ve Zofia Oslislo yapar.
Diyakritiklerle ilgili iyi bir okuma sunan bir makale de David Březina’dan gelir. Ağırlık ve boyut, yerleştirme, biçemsel uyum ve uyumlama başlıkları üzerinden diyaktirik tasarımına ilişkin temel kaynak sunan Březina yazısında, Latin aksan diyakritiklerinin kullanımı ve tasarımının ardındaki temelleri açıklamayı ve tipografların bunların kullanımına ilişkin bilinçli seçimler yapmalarına yardımcı olmayı amaçlar. Çek Yazı Tasarımcısı Tomáš Brousil’in “Batılı tipograflar için aksanlarımız, örneğin Arap alfabesi kadar gariptir.” cümlesini alıntılayan Březina’ya göre, diyakritiklerin yalnızca Latin alfabesine eklenen eklentiler olarak görülmesi, çoğu zaman bunların öneminin hafife alınmasına yol açar.
Ayrıca diyakritiklerin tasarlanmasına ilişkin ileri okuma yapmak isteyenler, Aleksandra Samulenkova’nın hazırladığı kaynak listesine de göz atabilir.
İlerleyen günlerde diyakritikleri doğru tasarlamaya ilişkin daha fazla içeriğin ortaya çıkacağı görülüyor. Yazı tasarımcılarının giderek artan farkındalığı sayesinde Türkçe başta olmak üzere görece az kullanıcı sayısına sahip dillere yönelik daha fazla kaynak ve diyakritik tasarımıyla karşılaşabiliriz.
Yazar: Murat Ertürk
Editör: Oğuzhan ÖçalanHer türlü görüş ve önerini e-posta ile gönderebilir, sosyal medya hesaplarımızı takip edebilirsin. Eğer hâlâ bültene abone olmadıysan buradan olabilir, geçmiş bültenlere göz atabilirsin.
