Tipografinin Temelleri: Tireleri doğru kullanmak
Tipografinin Temelleri serisinin ilkinde, birbirinden farklı anlamları olan ve genelde ne olduğu tam olarak bilinmeden kullanılan tirelere değindik.
Tire (hyphen), orta tire (en dash), uzun tire (em dash) yanlış kullanılan noktalama işaretlerinin başında gelir. Yazılı ifadenin olmazsa olmazı olan noktalama işaretlerinin her birinin kendine özgü anlamı ve görevi vardır. Klavyelerde genellikle tire ve orta tirenin yer alması, tirenin ilave tuşa basma gerektirmeden tek seferde kullanılabilmesi, kullanıcıların kolayına gelerek olur olmaz yerlerde tireyi kullanmasına yol açmaktadır. Halbuki üç farklı uzunluktaki bu yatay çizgilerin anlamları birbirinden farklıdır. “Uzun tire gereken yerde tire kullanmak, virgül kullanılması gereken yerde soru işareti kullanmak kadar ciddi bir yazım hatasıdır.”¹
Günümüzde tipografi alanında kullanılan terminolojinin çoğunluğu taşınabilir yazı (movable type) döneminden kaynaklanır. Yatay eksenli çizgilerin belirleyicisi olan em ölçüsü, geleneksel tipografide quad denilen metal bloklardan gelir.
Metal harflerin dizilmesi aşamasında, dizgici, tipografik ögeler arasındaki uzamsal aralıkları belirler. Cümleyi oluşturan bu ögelerin ayarlanarak dizgilenmesi işlemine harf döşemesi (İng. tracking) denir.
Uyumlama (kerning) ile harf döşemesi (tracking) birbirine karıştırılmamalıdır. Uyumlama, glif çiftleri arasındaki alan uyumunun, karakter yapılarına göre fiziksel (taşınabilir yazı, dizgi, tipo-baskı vb.) ya da dijital olarak ayarlanmasıdır. Harf döşemesi ise her bir glif arasındaki uzamsal aralığın fiziksel ya da dijital olarak ayarlanması işlemidir.
Tipografik ögeler arasındaki aralıklar, harfler arasındaki boşlukların düzenlendiği harf döşemesi (İng. interletter spacing, letter spacing, tracking), sözcükler arasındaki boşlukların düzenlendiği sözcük döşemesi (İng. interword spacing, wordspacing), satırlar arası boşlukların düzenlendiği satırlama (İng. interline spacing, leading) ile belirlenir. Harfler ve sözcükler arasındaki aralıklar, quad denen metal blokların yazıların arasına döşenmesi ile yapılır. Bu bloklar, yazının kendisi kadar yüksek olmadığından, mürekkep almaz ve baskıya geçmezler. Harfin kare ölçüsüne eşit olan bir quad em ölçüsünü, bir em quad’ın yarısı ise en ölçüsünü ifade eder.²
Uzun tire ölçüsü de bu geleneğe uygun olarak bir metal harfin tepe noktasından alt noktasına olan dikey mesafeyi belirtir. Başlarda uzun tire (—) ve orta tire (–) için bu ölçü temel alınsa da, günümüz yazı tasarımcıları bu mesafeyi genelde daha dar tutma eğilimindedirler.³ Benzer şekilde, taşınabilir yazı döneminde tire; üç uzun tire, uzun tirenin üçte biri, dört uzun tire, uzun tirenin dörtte biri gibi farklı uzunluklarla desteklenmiş olsa da, günümüz yazı tasarımcıları arasında tire ölçüsü genellikle üçe indirgenerek tasarlanmaktadır.⁴
İngilizce dash olarak bilinen noktalama işaretinin en sık kullanılanları olan orta ve uzun tire, genelde yazıtipinin ölçüsüyle ilişkilendirilir. The Elements of Typographic Style adlı kitabında Robert Bringhurst, uzun tirenin yazıtipinin kullanılan puntosuyla veya yazıtipinin kare ölçüsüyle eşit olduğunu vurgular.⁵ Yani 12 punto kullandığınız bir yazıtipinde uzun tire de 12 puntodur ancak yazıtipinin anatomisine göre, farklı ölçülerdeymiş gibi algınabilirler. Görselde, dört farklı yazıtipinin tire ölçülerinin birbirinden farklı olduğu, yazı tasarımcılarının uzun tire ölçüsünü M harfi ile eşleştirme eğiliminde olmadıkları görülebilir.
Tire
Tire, (İng. hyphen) yatay çizgilerin en kısasıdır.
Satıra sığmayan sözcüklerin bölünmesinde kullanılır. Tireleme işleminde genellikle otomatik olarak eklenir veya kaldırılır. Ayrıca sosyo-ekonomik, siyah-beyaz gibi tire ile ayrılan bağlantılı sözcüklerin yazımında kullanılır. Heceleme tiresi olarak ya da bağlantılı sözcüklerin kullanımının öncesinde ve sonrasında boşluk bırakılmaz.
Orta tire
Orta tire (İng. en dash), uzun tirenin yarı ölçüsündedir. İngilizce n dash, n-rule şeklinde kullanımları da bulunur. En olarak bilinen genişliğe (en quad) eşittir. İngilizce nut olarak da adlandırılır.
Temel görevlerinden birisi, bir değer aralığını belirtmesidir. İstanbul–Ankara, 1881–1938, saat 13.00–15.00, sayfa 12–34 gibi kullanımlarda iki değer aralığı belirtilmektedir. Örneğin 1880–1912 kullanımında kast edilen 1880'den 1912'ye kadar geçen zamandır. İngilizce “from … to” kalıbının yerine kullanılır.⁶ İki değer arasındaki seviyeyi göstermesi durumunda öncesinde ve sonrasında boşluk bırakılmaz.
Orta tire, hesap tablosu, çizelge veya matematiksel ifadelerde eksi işaretini ifade eder.⁷ Eğer yazıtipinin karakter seti içerisinde matematik ifadeleri için özel olarak hazırlanmış glifler varsa onlar kullanılmalıdır.
Uzun tire
Uzun tire (İng. em dash)⁸, iki orta tire genişliğindedir. Em olarak bilinen genişliğe (em quad)⁹ eşittir. Mutton olarak da adlandırılır.
Genel kullanımda bir cümle içerisinde duraklamayı, düşünce kırılmasını veya bir cümleyi/düşünceyi ayırmak için¹⁰ ve cümle parçaları arasında bir mola vermek için tercih edilir.¹¹ Öncesinde ve sonrasında boşluk bırakılması veya uzun tire kullanılması gereken yerlerde orta tire kullanılması gibi farklı görüş ve tutumlar bulunur. Detaylı bilgi için yazının ilerleyen kısmında “Uzun tire kullanımında farklı yaklaşımlar” başlığına bakınız.
Senaryo gibi metinlerde konuşmacıların diyaloglarını belirtmek için uzun tire kullanılır.¹² Sonrasında bir boşluk bırakılır. TDK’nin verdiği bilgiye uyumlu olarak uzun tire ile belirtilen konuşmalar tırnak içine alınmamalıdır.
Kaynakça yazımında aynı yazarın farklı yayınlarının tekrar kullanılması gerektiğinde aralarında boşluk olmayan üç uzun tire (three-em rule) kullanılır.¹³
Hesap tabloları veya çizelgelerde tekrarlayan küsurat yerine uzun tire kullanılır.
Uzun tire kullanımında farklı yaklaşımlar
Cümle içinde düşünce kırılması veya yan cümle kullanımında hangi tirenin kullanılması gerektiği meselesinde farklı görüşler ve tutumlar bulunur. Bringhurst, uzun tirenin on dokuzuncu yüzyıl genelgeçeri olduğunu ve iyi dizgi için çok uzun olduğunu belirterek cümle içinde bir ifade vurgulanacağı zaman boşluklu orta tire kullanılmasını önerir.¹⁴ Butterick, bu uygulamanın Bringhurst’un Kanada’sında yaygın olup Amerika’da olmadığını not düşer.¹⁵ Karen Cheng, Designing Type başlıklı kitabında, düşünce kırılmasında veya yan cümlelerde uzun tire yerine boşluklu orta tireyi tercih ettiği görülür. Benzer olarak Osman Tülü de yayımladığı Tipografi Tabletleri’nde, boşluklu orta tireyi kullanır. James Felici, The Complete Manual of Typography başlıklı kitabında, iki uzun tireden bahsederek genelgeçer uzun tire genelde yan taraflarında aralık bırakılmadan tasarlandığından dolayı, dizgide boşluk problemlerine yol açabileceğinden bahseder.¹⁶ Jan Middendorp ise Shaping Text: Type, Typography and the Reader başlıklı kitabında, çoğunlukla Avrupa dillerindeki resmi kitaplarda yan cümlelerin belirtilmesinde boşluksuz uzun tirenin kullanıldığını; İngiliz İngilizcesinde ve çoğu Avrupa dilinde, ilgili bir düşünce veya açıklama ile cümleyi kesmek için boşluklu orta tirenin tercih edildiğini belirtir.¹⁷ Matthew Butterick, Practical Typography başlıklı ağ sayfasının tire maddesinde, bazı yazıtiplerinde uzun tirenin etrafında beyaz boşluk içerip bazılarının içermediğini belirterek özellikle ekrana yönelik dizgide uzun tire sıkışmış izlenimi veriyorsa, öncesine ve sonrasına boşluk eklenmesini önerir.¹⁸
Görüldüğü üzere, uzun tirenin kullanımına ilişkin farklı dillerde ve ülkelerde küçük değişimlerle çeşitli görüş ve tutumlar bulunur. Hangi uzun tirenin seçileceği, editörün ya da tasarımcının kullanılan dile hâkimiyeti ve tipografi kültürüyle doğrudan ilgilidir.
Türk Dil Kurumu bu işe ne diyor?
Türk Dil Kurumunun 2005 tarihli Yazım Kılavuzu’nda yalnızca kısa çizgi ve uzun çizgi’ye yer verilmiştir. Kılavuzda tire sözcüğü için kısa çizgi, uzun tire için uzun çizgi tanımlarının kullanıldığı, orta tire tanımına ise yer verilmediği görülür.
TDK’nin Yazım Kılavuzu’na göre, tirenin kullanım alanları aşağıda belirtilmiştir:
1. Satıra sığmayan kelimeler bölünürken satır sonuna konur.
2. Ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için kullanılır.
3. Dil bilgisinde kökleri ve ekleri ayırmak için konur: al-ış, dur-ak, gör-gü-süz-lük.
4. Fiil kök ve gövdeleri göstermek için kullanılır: al-, dur-, gör-, ver-, başar-, kana-, okut-, taşla-, yazdır-.
5. Eklerin başına konur: -ak, -den, -ış, -lık.
6. Heceleri göstermek için kullanılır: a-raş-tır-ma, bi-le-zik, du-ruş-ma, ku-yum-cu-luk, prog-ram, ya-zar-lık.
7. Kelimeler arasında “-den…-a, ve, ile” ila, arasında” anlamlarını vermek için kullanılır: Türkçe-Fransızca Sözlük, Aydın-İzmir yolu, (…), 09.30–10.30, 1914-1918 Birinci Dünya Savaşı, 2003-2004 öğretim yılı.
8. Matematikte çıkarma işareti olarak kullanılır: 50-20=30¹⁹
Görüldüğü üzere birinci, üçüncü, dördüncü, beşinci ve altıncı madde tirenin; ikinci madde uzun tirenin; yedinci ve sekizinci madde ise orta tirenin açıklamasıdır. Bir noktalama işaretine sekiz işlev birden yüklenmiştir. Yedinci maddeye uyarak yapılan 2016-2017 Eğitim-Öğretim Yılı şeklindeki kullanım hatalı olacaktır çünkü iki tire arasındaki anlam farkı açıktır. İlkinde arasında anlamı varken ikincisinde ve anlamı vardır. Dolayısıyla aynı cümle içerisinde noktalama işaretinden bir seferde 2016 ila 2017 arasındaki süre anlamı ile eğitim-öğretim sözcüklerindeki ve bağlacının işlevini karşılaması beklenmektedir. Dizgide ise belirlenen sütun genişliğinde, bağlantılı sözcüklerde kullanılan tire ile heceleme tiresinin karışacağı durumlar ortaya çıkabilir. Okuma eyleminde okurdan, sekiz işlevden hangi işleve sahip tirenin kullanıldığını (Heceleme tiresi mi, bileşik sözcükte kullanılan tire mi, yoksa arasındaki anlamı veren tire mi?) anlamasının beklenmesi, okuma verimliliğini azaltabilir.
Aynı yazım kılavuzunda uzun tirenin satır başına alınan konuşmaları göstermek için kullanıldığı ve buna konuşma çizgisi dendiği belirtilir. Bunun yanı sıra oyunlarda uzun tire konuşanın adından sonra da konulabileceği, konuşmalar tırnak içinde verildiğinde uzun tirenin kullanılmaması gerektiği yazmaktadır.²⁰ Bu aşamada Yusuf Sülükçü’nün makalesinde yaptığı uyarı ve öneri dikkate değerdir. Yazım kılavuzunda yer alan “Konuşmalar tırnak içinde verildiğinde uzun çizgi kullanılmaz.” uyarısı, tırnak işaretinin uzun tirenin alternatifi olduğunu algısına yol açmakta, roman ve hikâye gibi edebiyat örneklerinde tırnak işareti ve konuşma çizgisi şeklinde ikili bir kullanım ortaya çıkmaktadır. Bu problemin çözümü için, “Metinlerde karşılıklı konuşmayı göstermek için yalnızca konuşma çizgisi kullanılır.” veya “(…) konuşmayı göstermek için ikisi aynı anda kullanılmaz.” gibi bir ifadenin eklenmesi gerekmektedir.²¹
Sonuç
Günümüzde tipografi alanında kullandığımız terminoloji ve tipografi kültürü, Latin alfabesinin taşınabilir yazıyla geçirdiği yaklaşık 600 yıllık deneyimin bir sonucudur. Bu nedenle 90 yılı aşkın bir süredir Latin alfabesini kullanan Türkçenin tipografi açısından bebeklik döneminde olduğu söylenebilir. Bu kültür ve birikimle uyumlu bir büyümenin sağlanması gerekmektedir. Tire kullanımında görünen bu belirsizlik, tipografinin en temel terminolojisinde dahi bulunur. Henüz temel terminolojisini oturtamamış bir alanda üretilecek bilgi ve düşünce, birbirinin üstüne koyarak büyümek ve ilerlemek yerine, bilgi kirliliğine yol açacak ve yerinde sayacaktır. Diğer bilim dallarında olduğu gibi tipografi biliminde de bu geçerlidir. Yazı disiplininin ortak bir tasarım diline kavuşamaması, hızlı ilerleyen teknolojiye karşı hızlı şekilde Türkçe karşılıklar bulunamaması, dilimizin temel ve derin bir problemi olarak yer almaya devam etmektedir. Bu belirsizliğin önüne geçmek için ülkemizde tipografi alanında çalışmış akademisyenlerin ve dil uzmanlarının da aralarında bulunduğu üniversiteler arası bir çalışma grubunun oluşturulması, grubun bütüncül bir bakışla hazırlayacağı temel terminoloji ve temeller bilgisi kılavuzunun akademinin kullanımına sunulması düşünülebilir. Nihayetinde Türk Dil Kurumuna bu bilgilerin aktarılması, TDK ile uyumlu tipografi kültürünün temele yayılmasını ve ortak dil ile özümsenerek büyümesini sağlayabilir.
Notlar
[1] Strizver, I. (t.y.), “Hyphens, En-dashes and Em-dashes”, https://www.fonts.com/content/learning/fyti/glyphs/hyphens-and-dashes
[2] Carter, R. (2015). Typographic Design: Form and Communication, New Jersey: John Wiley & Sons. s. 43
[3] “hyphens and dashes” (t.y.), https://practicaltypography.com/hyphens-and-dashes.html
[4] https://ilovetypography.com/2008/04/11/extreme-type-terminology-part-3/
[5] Bringhurst, R. (2002). The Elements of Typographic Style, USA: Hartley and Marks Publishers, s. 291
[6] “hyphens and dashes” (t.y.), https://practicaltypography.com/hyphens-and-dashes.html
[7] “hyphens and dashes” (t.y.), https://practicaltypography.com/hyphens-and-dashes.html
[8] Prof. Namık Kemal Sarıkavak Çağdaş Tipografinin Temelleri adlı kitabında, uzun tire açıklamasında em-tire kavramını kullanır. (s. 222)
[9] Prof. Namık Kemal Sarıkavak Çağdaş Tipografinin Temelleri adlı kitabında, em-quad (em-kare) terimini şöyle açıklar: Harfin gövde ölçüsünün karesi olan metal boşluk. Erken dönem fontlarının M harfi genellikle kendi kare gövdeleri üzerinde kesildiğinden dolayı em adını buradan gelir. (s. 222)
[10] Strizver, I. (t.y.), “Hyphens, En-dashes and Em-dashes”, https://www.fonts.com/content/learning/fyti/glyphs/hyphens-and-dashes
[11] “hyphens and dashes” (t.y.), https://practicaltypography.com/hyphens-and-dashes.html
[12] Bringhurst, s. 81
[13] Bringhurst, s. 81
[14] Bringhurst, s. 81
[15] “hyphens and dashes” (t.y.), https://practicaltypography.com/hyphens-and-dashes.html
[16] Felici, J. (2011). The Complete Manual of Typography: A Guide to Setting Perfect Type, Adobe Press, s. 207
[17] Middendorp, J. (2012). Shaping Text: Type, Typography and the Reader, BIS Publishers, s. 137
[18] “hyphens and dashes” (t.y.), https://practicaltypography.com/hyphens-and-dashes.html
[19] Yazım Kılavuzu (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 24. Basım, s. 41–42.
[20] Yazım Kılavuzu (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 24. Basım, s. 42.
[21] Sülükçü, Y. (2018). “TDK’nin Yazım Kılavuzu’ndaki Noktalama İşaretleri Hakkında Bir İnceleme ve Tespit Edilen Problemler için Öneriler”, https://dergipark.org.tr/download/article-file/483057
Yazan: Murat Ertürk
Editör: Oğuzhan ÖçalanMakaleden alıntı yaparak kaynak göstereceklerin, etik kurallar gereğince gerekli özeni göstermeleri, yazara ve topluluğumuza saygı göstermelerini dileriz.
