Yazı tasarımında kadınların rolü
Yazı sektöründe ve basımda kadınların rollerine ilişkin yeni bulgular, internet sitelerine, makalelere ve kitaplara dönüşüyor.
Yazı sektörü ve basımda kadınların varlığına yönelik araştırmalar ortaya çıkan bulgularla internet sitelerine, makalelere ve kitaplara dönüştüğü görülür. Yazı Tasarımcısı Verena Gerlach, 2011 yılında deneyim ve bilgi alışverişinde bulunacak kadın tasarımcıları bulmanın zorluğuna değindiği bir makale kaleme alır. Makalesinde, yazı tasarımının teknik bir meslek olduğuna dair yaygın bir kanının bulunmasına rağmen, yazı tasarımının iğne işi ve örgü gibi klasik kadın el sanatlarının gerektirdiği sabırla çok daha fazla ilgisi olduğuna değinir. Gerlach’a göre, kadınlar otosansürün farkında olmalı ve sakınmadan yüksek kalitedeki genelgeçerlerini korumaya devam etmelidir.
2015 yılında Type Network’ten Dyana Weissman, Lila Symons’ın TypeCon konferansının programında hiç kadın konuşmacının yer almadığını söylemesi üzerine alevlenen yazı endüstrisindeki cinsiyetçiliği, anketler üzerinden incelediği iki bölümlük bir yazı paylaşır. 2019 yılında The American Institute of Graphic Arts’ın (AIGA) Dünya Kadınlar Günü onuruna tamamı kadın yazı tasarımcıları tarafından tasarlanmış on yazıyüzünü öne çıkarmasını; Jan Tschichold ile yazı tasarımı, László Moholy-Nagy ve Herbert Bayer ile tasarım üzerine çalışan Bauhaus’un bilinen tek kadın tasarımcısı Söre Popitz (Irmgard Sörensen-Popitz) hakkında yayımladığı yazı takip eder. Aynı yıl Amber Weaver tarafından hazırlanan, yazı endüstrisindeki kırktan fazla yetenekli kadını onurlandırmak ve başarılarını sergilemek için bir platform oluşturmayı amaçlayan “Femme Type” adlı kitabın yayımlanması somut bir gelişme olarak öne çıkar. Onu, 2020 yılında yayımlanan Yulia Popova’nın “How many female type designers do you know?” adlı kitabı takip eder. Kitap, aynı zamanda 2021 ADC Ödülü’nü de kazanır. Yazı tasarımı alanında toplumsal cinsiyet konusu üzerine yapılan araştırmalara ilişkin genel bir bakış sunan kitapta, on dokuzuncu ve yirminci yüzyılın başlarında çalışan kadın yazı tasarımcıların biyografilerinin yanı sıra Veronika Burian, Louise Fili, Zuzana Licko ve Fiona Ross gibi popüler kadın yazı tasarımcılarıyla yapılan röportajlara yer verilir. Maryam Fanni, Matilda Flodmark ve Sara Kaaman’ın kurduğu Stockholm merkezli feminist grafik tasarım grubu MMS tarafından hazırlanan “Natural Enemies of Books” adlı kitap, 2020 yılının dikkat çeken yayınları arasında yerini alır. Edna Rudolph Beilenson (1909–1981) önderliğinde kurulan tasarım, basım ve yayıncılık sektöründe çalışan kadınların kurduğu The Distaff Side topluluğu tarafından 1937 yılında basılan “Bookmaking on the Distaff Side” adlı yayına yanıt niteliğindeki kitap, baskı endüstrisindeki eşitsizliklerin altını çizerek kitabın tarihinin yeniden ele alınmasını önerir. Yılın son gelişmesi ise ATypI’den (Association Typographique Internationale) gelir. İsveç’ten Carolina Laudon, derneğin ilk kadın başkanı seçilir.
Yalnız tipografide değil, grafik tasarımda da kadınların çalışmalarına bakış derinleşir. Portland State University’den öğretim üyesi Briar Levit tarafından hazırlanan “Baseline Shift”; Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa ve biri Japonya olmak üzere geleneksel erkek merkezli tasarım tarihi tarafından göz ardı edilen kadın tasarımcıların çalışmalarını merkezine alır. 2021 yılındaki gelişmeler, yazı sektöründe kadınların rolüne ilişkin daha kapsamlı araştırmalardan elde edilen bulguların açıklanmasıyla hız kazanır. Önce Prof. Fiona Ross koordinatörlüğünde, Dr. Alice Savoie ve Dr. Helena Lekka tarafından yürütülen “Women in Type” başlıklı araştırma projesinin ağ sayfasının açıldığı duyurulur. Reading Üniversitesi’nde 2018–2021 yılları arasında yürütülen üç yıllık bir araştırmanın ürünü olan proje, 1910 ila 1990 yılları arasında Monotype Corporation ve Linotype Limited gibi iki büyük İngiliz firmasında çalışan kadınların yazı tasarımı ile üretimindeki rollerini ve sorumluluklarını inceler. Daha sonra Bethany Qualls, San Francisco’daki Letterform Archive’ı kullanarak taşınabilir yazı döneminde kadın yazı tasarımcılarının geçmişlerini daha erişilebilir kılmak için yaptığı çalışmaları sunar. Qualls, proje kapsamında Letterform’un kataloğu için 688’den fazla ciltlenmiş yazı numunesini (type specimen) listeleyerek bu erken yazıları tasarlayan kadınlar hakkında bulabildiği tüm materyali inceler. İngilizce kaynaklarda tartışılmayan Rus kadın yazı tasarımcıları hakkında materyallerin ortaya çıkması, projenin ilgi çeken sonuçlarından birisidir.
2 Eylül 2018 tarihinde Tarih Vakfı tarafından düzenlenen 50. Ölüm Yıldönümünde Sabiha Sertel’in Anısı ve Entelektüel Mirası başlıklı sempozyumda Ömer Durmaz ve Özlem Özkal bir bildiri sunar. 2021 yılında “Geç Osmanlı–Erken Cumhuriyet Matbuatında Kadınlar ve Sabiha Sertel’in Sanat Yönetmenliği” başlıklı makaleleri yayımlanır. Makalede, kadınların Osmanlı dönemindeki yayıncılık faaliyetleri, arka plandaki dinamikleriyle birlikte sunulur. Bibliyografik verilerle kadın yayınlarının oluşturduğu etkileşim ağı görselleştirilerek Sabiha Sertel’in bu ağ içerisindeki kişisel konumu tartışılır. 2022 yılında Tarih Vakfı’nda sunulan bildirinin genişletilmiş hali, Barış Çatal’ın hazırladığı “Sabiha Sertel: Hayatı ve Entelektüel Mirası” başlıklı kitapta yer alır. Aynı yıl Artemis Alexiou ve Rose Roberto’nun editörlüğünü yaptığı “Women in Print” adlı kitap, Peter Lang Publishers tarafından yayımlanır. On üçüncü yüzyıldan itibaren basılı materyallerin tasarımı, yazarlığı, üretimi, dağıtımı ve tüketiminde kadınlar tarafından üstlenilen rollerin çeşitliliğini ele alan iki ciltlik kitap; illüstrasyonların, yazıyüzlerinin, süreli yayın mizanpajlarının, fotoğraf baskılarının ve ciltli yayınların üretimi de dahil olmak üzere tasarım ve basılı kültürün çeşitli kısımlarında aktif katılımcılar ve katkıda bulunanlar olarak kadınları inceler. Kitabın ikinci cildinde yer alan, Özlem Özkal ile Ömer Durmaz’ın kaleme aldıkları, Osmanlı’da kadınların basım endüstrindeki varlığına ve basılı kültüre yaptıkları yaratıcı katkılara odaklanan makale, 2018 yılında Birmingham Üniversitesi’nde düzenlenen “Women in Print” başlıklı konferansta bildiri olarak da sunulur.
2023 yılında, It’s Nice That’in Creative Insights ekibinin dünya çapında yüz bağımsız yazıevinden oluşan Global Type adlı rehberi derlerken, kadın liderliğinin dengesizliğini fark etmesi üzerine üç kadın yazı tasarımcısı ile yaptığı röportajı yayımlar. Röportajda toplumsal cinsiyetin temsili ve eşitlik sorusuna cevap verebilmek için sadece var olmanın yeterli olmadığını söyleyen Nadine Chahine, I Love Typography’ye katılmaları için yazıevlerini davet ederken, ne kadar az yazıevinin kadınlar tarafından yönetildiğini fark etmesi üzerine, kadınlar tarafından veya ortaklaşa yönetilen yazıevleri için bir mentorluk programı başlatır. Alphabettes’ten María Ramos, 2023’ün ilk ve ikinci yarısında kadın yazı tasarımcıları tarafından tasarlanan yazıyüzlerini derlemeye başlar. Ayrıca tüm bilgileri, bir tabloda paylaşır.
Son olarak Türkçe Tipografi Topluluğu olarak biz de Türkiye menşeli yazı tasarımcılarının ve yazıevlerinin bulunduğu bir liste derliyoruz. Listemizde, bu yazının yayımlandığı tarih itibarıyla otuz sekiz yazı tasarımcısı arasında; Anıl Aykan, Ayça Atalay, Burçin Canbay, Diğdem Öğmen, Yaprak Buse Çağlar ve Zeynep Akay olmak üzere altı kadın yazı tasarımcısı bulunuyor. İlerleyen yıllarda bu sayının giderek artacağını umuyoruz.
Yazar: Murat Ertürk
Her türlü görüş ve önerini e-posta ile gönderebilir, sosyal medya hesaplarımızı takip edebilirsin. Eğer hâlâ Tipografi Bülteni’ne abone olmadıysan buradan olabilir, geçmiş bültenlere göz atabilirsin.
