Jasmine Tuiā
To our Samoan Elders
11 min readJun 7, 2020

--

To our Sāmoan Elders, Black lives matter to us too ~

Black Lives Matter/Fa’atauaina, Fa’amuamuaina, Faamamaluina o soifua a Tagata Atunu’u/Uli/Aferika

What is the Black lives matter movement?/O le ā le a’utu o le Fa’amamaluina o soifua a Tagata Atunu’u/Uli/Aferika?

O le Fa’atauaina o soifua a tagata uli i Amerika o se tala/fuaiupu fa’atautete’e e fa’atatau lea i le taofiga o le sauāina, faa’ilogaina, male le fasioti ina – Tulou, o tagata uli ona ole lanu uliuli o latou tino. Mai lava i tausaga e fia selau ona tua, sa mafatia soifua a tagata Atunu’u/uli/Aferika i aga faigata o tagata ma amioga fa’apapalagi/fa’akoloni. O lo’o fa’aauauina pea ia mala ma amioga leaga e tagata papalagi i o tatou uso, tuafafine, tuagane, fanau, matua ma aiga o tagata Atunu’u/uli/Aferika – aemaise lava i totonu o le atun’u o Amerika i le taimi nei. O lenei fo’i solo tete’e e fa’atatau i pulega ma faigā mālo fa’ailoga tagata/lanu e pei o leoleo Amerika ma isi Atunu’u o lo’o fasiotia tagata Uli/Aferika ona ole lanu o latou tino.

A e manatu fa’apea, aisea le mafua’aga e tatau ona tatou fa’atauaina ai soifua a tagata Atunu’u/uli a’e le’o tagata uma?

Ia tatou malamalama lelei, o lenei saunoaga e fa’atatau i soifua o tagata Atunu’u/Aferika i totonu o Amerika ma isi atunu’u o lo’o fa’aauau le sauaina ma le fasiotina o tagata Atunu’u/Uli/Aferika ona o le lanu o latou tino. Ua tele lava lipoti mai Atunu’u ese’ese aemaise Amerika o lo’o fa’amaonia nei mala, ma amioga mataga o lo’o fa’atinoina e tagata peretania oloo i pulega maualuluga e pei o faiga saua a leoleo.

Why should we support and stand in solidarity with our Black family/communities?/O leā la le mafua’aga e tatau ona tatou fa’alagolago i nai o tatou aiga tagata Atunu’u/uli/Aferika?

Ona o tatou uma lava o tagata ola, ma e leai sesi i lenei lalolagi na fausia e le Atua e fa’apologa ona o le lanu ese o le tino. O le tasi lea o se mafua’aga tonu ma tatau mai le tele, e tatau na mafai ona tatou lagolagoina ai le fa’alapotopotoga o tagata uli o lo’o mana’omiaina le tatou fesoasoani, alofa ma le tatou fa’aaloalo.

Why is it important for our Samoan families, villages, communities to know? – O le a le mafua’aga o le fa’atauaina o soifua a tagata Atunu’u/uli e tulaga i ona po nei, e tatau ai e tagata Samoa ona malamalama ai ma tutu fa’atasi ai?

I tala faasolopito o Amerika, o tagatanuu Amerika moni lava o tagata ‘e’ena e taua i igoa eseese e faapitoa lea i lo latou pitonuu i Amerika. I le senituri sefulu ma le fitu ana’i ile valu, na fosi nofoia ai Amerika e auva’a peretania i le ave’esega o latou nofoaga ma le fa’aauauina o le fasioti tagataanuu o Amerika. I lenei lava senituri, na amata ai e tagata peretania lea ua nofoia Amerika le faoa ma fosia mai o tama, tina ma tamaiti mai atunuu eseese o Aferika e ave e faigaluega pologa i o latou fa’ato’aga i’e. I le fa’apu’upu’uuna o lenei tala fa’asolopito faigata, o Amerika i lenei taimi ose atunu’u fa’iiloga lanu/tagata sa fausia i luga o laufanua faoia, ma le pologa o tagata uli i tausaga e fa selau ma ona tupu. O lona uiga, o Amerika ma so’o se atunu’u lava sa nofoia e tagata papa’e o ni atunu’u o lo’o lagona ina pea, pe o vaaia le i’uga o sauaga o tagata uli i o latou laufanua, aganu’u, siosiomaga aimaise lava tagataanuu ma a latou aiatatau.

Ia avea Samoa ma fa’ata’ita’iga. E le gata i lena, ia avea si o tatou aiga ma faataitaiga lelei ma le amiotonu – O le vaitaimi lea sa nofoia ai Samoa i atunu’u tele ia o Siamani ma Niu Sila, o le taimi lea na atia’e ai le suiga tele o ō tatou manatu ma malamalama’aga mai le Fa’asamoa moni, ana’i le fa’akoloni po‘o le fa’apāpālagi. I totonu o lenei faiga atunu’u, na amata ai le lagona lea e faapea e tatau ona tatou latalata i amio ma foliga papalagi ina ia avea ai tatou ma tagata malamalama ma sa’o. E moni e lē sa’o lenei fa’amatalaga i isi, a’e peita’i, o āuga ia o faiga atunu’u a papalagi e lē tele se tatou manatu fa’apitoa iai. O le mana’oga fa’apapalagi ile atina’eina o isi atunu’u, e tupu mai lea i le latou va’ai maualalo i le eseese o ō tatou gagana, aganu’u ma le lanu o tino. O le malamalama fa’akoloni e fa’apea lea; e mana’omia e isi tagatanu’u le latou fa‘aolaina. E sēsē toe fa’afitāuli lava nei manatu a‘uā e telē ma sili lava le tomai o so’o se tagatanu’u lava olo’o malamalama i aganu’u a o latou atunu’u ma o latou pitonuu eseese. O amioga fa’apapalagi/fa’akoloni e a’afia ai soifua o tagata Atunu’u/uli/‘e’ena auā ua tatou fa’amasani iai. O le tulaga po’o le manatu fa’akoloni, o le tupu’aga lea o tatou manatu maualalo ‘i ō tatou aganu’u eseese fa’pea tatou lava tagata ‘e’ena ma uliuli. O le taunuuga o misionare i Samoa ma a latou manatu e suia aga Fa’asamoa; o le mafua’aga lea o le tatou ola fa’alatalata ile olaga fa’apapalagi. E tusa la o nei amio ua lē toe tatau, ae peita’i o nei amioga ma manatu ua tatou masani ai ona o tala’aga sese ma fa’amailei. I lenei vai taiami, ua ola finafinau a tatou fanau e fa’amalamalama le a‘afiaga o nei amioga ma manatu tuai ile aofia o tagata Samoa, aimaise o tatou matua ma aiga mo se taeao, lumana’i ma le soifua manuia o tagata uma.

What is the impact/relevance of our Fa’asamoa thinking/practise on Black People’s lives?/O le ā lā le aogā o tatou manatu ma amioga fa’asamoa ma fa’aonapo nei i tulaga o soifua a tagata Atunu’u/uli/Aferika?

O aga ma fatu ole Fa’asamoa e fa’atatau ma e tumau pea i le fa’ataualofa, fa’aaloalo ma le tautua mo matua, aiga, ekalesia, alalafaga ma isi fa’alapotopotoga fa’alaua’itele. Faimai le alagaupu Fa’asamoa, o le ala i le pule o le tautua. O le tautua o le fa’atinoga lea o le alofa ma le fa’aaloalo mo aiga fa’apea fo’i tuao’i. O le tuputupua’e o ō tatou aiga aimaise le Fa’asamoa; e tumau lava i le tautua, fa’aaloalo ma le alofa. O le fa‘atāuaina o le tatou vā fealoa’i ma ō tatou tua’a, fānau, ’āiga potopoto ma ē masani e lafoia lea i le mālosi o a tatou faiā fa’aleāiga. O le a’utu o lenei fa’amatalaga, e fa’amanatu atu ai le tausi aiga fa’apea fo’i le tāua o le vā fealoa’i i so’o se feso’otaiga Fa’asamoa. E lēai se ’āiga Samoa o lo’o alala/nonofo i atunu’u i fafo e lē iloa so latou fa’asinomaga, vagana ē ua tofiina se olaga to’atasi po’o ua avea ma tama fai o se aiga ese. E pei o le upu fa’asamoa, e lele le toloa a’e ma’au lava i le vai. Po’o fea lava o le lalolagi e te aumau ai, e te toe fo’i lava i lou ’āiga; lou fa’asinomaga. O se tasi lea o alagaupu e masani ona o’u fa’alogo ai i lo’u tuputupua’e i Samoa. O se tasi fo’i lea o alagaupu e tumai lona uiga. I lo’u nei malamalamaaga faatauvaa, o so’otaga i totonu o aiga potopoto e tāua tele i le tuputupuae o tātou fanau ma o latou lumana’i. O lenei fo’i malamalama’aga e fausia ai le tulaga o ’āiga Samoa. O le ’āiga Samoa e fausia i le alofa ma le fa’aaloalo; mo tagata uma lava ma latou ese’esega, fa’apea foi nofoaga, tala ma le si’osi’omaga. So’o se amioga lava e tupu pe fai i se sui o se ‘āiga, e malu uma e le ‘āiga potopoto. A fai fo’i se leaga a se sui, e pa’ū fo’i i luga o le va’aiga o le ’āiga. U’a tatau fo’i ona tatou masani i upu ma fautuaga a tatou matua e faapea; “fa’aaloalo i tagata uma a’uā tatou te avea ai le igoa o le tatou ‘āiga.” O nisi ia aogā o le aganuu fa’asamoa i le i’uga o tatou feso’ota’iga ma tagataanuu o nisi atunuu poo se nofoaga ese foi.

O le ā lā le feso’otaiga o nei tala ma le tulaga o tagata uli i totonu o tatou tulaga fa‘atāuaina fa’asamoa?

E telē lava le a‘afiaga o tagata Samoa i soifua o tagata Atunu’u/Uli/Aferika. I lenei fa’asoa, o le a ou taumafai e fa’amatalatala nai uiga ‘ese/mātuiā o lo’o tatou faia ma avea i ō tatou amioga o lo’o a’afia ai soifua o tagata Atunu’u/Uli/Aferika, fa’apea fo’i tagata tino uli a Samoa. I lo’u tuputupu a’e, sā o’u le manatu lava i ni a’u amioga fa’amaualuga pe fa’ailoga tagata lea e a‘afia ai tagata tino uli o Samoa, faapea foi tagata uli o isi atunu’u, auā sā leai so’u malamalama’aga i le leaga po’o le maualalo o nei manatu ona o aga masani ia o tagata Sāmoa aga’i tagata pa’u uliuli a Samoa fa’apea fo’i tagata Atunu’u/Uli/Aferika mai isi Atunu’u. O manatu tonu lava lea na ou talanoa ai i le amataga e fa’atatau i āuga o le manatu fa’apapalagi.

I lo’u tuputupua’e I Samoa, sā o’u faalogo i tala ula ma tala fa’atupuita a tagata matutua, aiga. fa’apea uo ma ē masani; e uiga lea i le tino uli po’o le “meauli” i se mea leaga po’o se mea palapalā. E moni o tatou Samoa o ni tagata fai mea fiafia mā e masani i faiga o faleāitu po’o tala mālie, a’e e iai le taimi ele malie ai. A’o le tele o taimi ma le avanoa e tatau ai ona tatou malamalama i le malosi o upu o lo’o lafo’ia. Fa’ata’itā’iga; o le lauga lea o tagata i le upu lea o le “meauli”. O le upu “meauli,” o le upu e fa’amatala ai Tagata e uliuli tino i le gagana Samoa, ma o lona uiga e fa’atatau/fa’atutusa lea i malamalama’aga anamua mai le manatu maualalo fa’akoloni/fa’apāpālagi. I ona pō nei, o le upu “meauli” (upu ta’atele faaperetania: ‘nigga’) ose tala fa’afitāuli lava ‘auā o le upu lea e fa’amatala ai ni mea totino – a fa’aliliu i le fa’aperetania o le – black thing. I le gagana Samoa, o le upu “meauli” e fa’atutusa pe fa’atatau i mea e leai ni ola, po’o ni mea totino. A tatou tā’ua pe lāua tagata Atunu’u/Uli/Aferika i lenei upu i se fa’amatalaga i aso nei, o se lagona tigā lea i tagata tino uli po’o tagata Atunu’u/Uli/Aferika. Aiseā? O le upu “meauli” e lē malu ai se soifua tuputupua’e o so’o se tagata ola. O nei tala, upu ma o latou uiga o lo’o fa’alā’ei’au i amioga ma manatu maualalo lea e fa’aogāina e tagata fa’ailoga lanu/tagata e sauāina ai tagata Atunu’u/Uli/Aferika o Atunu’u uma aimaise ai Amerika i taimi uma.

Ina ua ou toe to manatu i aso o o’u la’ititi, sā lilo i tatou manatu nei amioga aua o nei lagona fa’ailoga lanu, pe fa’ailoga tagata, o ni manatu ma amioga e a’oaia. I lenei taimi, e mafai ona tatou filifili e malamalama ma fesiligia mafua’aga o lo’o tumau ai malamalama’aga tuāi ia ma lē talafeagai i totonu o tatou ‘āiga mā aganu’u, o lo’o a’afia ai soifua a isi tagata fa’apea tatou. I lo’u va’aia o tala fa’asalalauga e fa’atatau i le sauāina o tagata Atunu’u/Uli/Aferika, fa’apea fo’i lo’u fetai’ai ma amioga fa’ailoga tagata mai papalagi, sā o’u fesiligia ai le mau o le uiga ese a papalagi ma isi tagata e‘ena ana’i tagata tino Atunu’u/Uli/Aferika.

Afai o tatou o tagata alolofa ma lima fesoasoani;

O le ā lā le mafua’aga na lei ona tatou lē fia a’uai i le lagolagoina o tatou uso ma tuagane Atunu’u/uliuli/Aferika?

O leā se mea leaga o lo’o a’afia ai tatou soifua ua tatou vaa’ia maualalo ai tagata tino uli?

O leā le mafua’aga o tatou ami-oga fa’ailoga lanu?

U’a tatou tilotilo ma va’ava’ai i ō tatou loto ma alofa i ō tatou uso a tagata?

O fuafua tatou mafaufauga e fa’atatau i le leaga o tagata Uli i luga o manatu a isi tagata fa’apea ata tifaga ma tala fa’asalalau?

A fa’apito ou lagona i nei fesili i manatu masani pe fa’amaualuga, fa’agalo nei lagona ‘ae filifili le a’oa’oga ma tomai aua le alualu i luma. “Fai mai le tala a lesi lo’omatua, e iai le atamai i tua o mea uma lava.” Ia tumau a tatou amioga fa’aSamoa i le alofa, loto maualalo, ma le amiotonu, a’uā o manatu fa’ailoga tagata/lanu, o manatu ia mai fafo o lo’o tatou nonofo ma tausi o lo’o vavae’ese’esea ai tagata. Masalo o nei fesili o ni manatu e tatau ona outou silasila ma matou va‘avā’ai, faalogo, ma faitau malamalama iai. I’a avea fo’i lea fa’asoa e suia ai a tatou amioga mo se lumana’i fealofani, male alu alu i luma o tatou aiga, faalapotopotoga, ma sosaiete, aua e tutusa uma i tatou ile silafaga a le Atua. Ole tatalo faifaipea, ia iai se fa’amoemoe e fa’atatau lea ile tatou ava fa’asamoa e togafiti ai tatou amioga ma manatu tuai e uiga lea ile tatou vavaeina o tagata uli mai tagata papae, pe ena’ena fo‘i. Aua olea lava se lelei o ni aganu’u e ‘faavae ile Atua’ pea fai e manatu faatauvaa i isi ona uso a tagata? Tautuanā mo tatou Samoa, o manatu ma poto fa’apapalagi/fa’akoloni o ni malamalama’aga tuai ua gasegase ai tagatanu’u o le lalolagi atoa. Ia tatou mata ala pea i faiga faatosina fa’apapalagi o lo’o taumafai e vavae tatou feso’ota’iga ma isi tagata aiga e fa’apea lea o Tagata Atunu’u/uli/Aferika, ma a tatou aganu’u ma tala’aga moni.

Si o’u aiga peleina e, a iai se upu ua pa’ū, fa‘amagalo mai, a‘e ia manatua pea, o lenei tusi sa ou tusia i le agaga alofa, fa’aaloalo mo le soifua manuia o tatou aiga Samoa fa’apea fo’i tatou aiga o Tagata Atunu’u/uli/Aferika.

O nisi nei o auala e mafai. ona tatou mafaufau loloto ma faatino ile lagolagoina o a’iā tatau o Tagata Atunu’u/uli/Aferika

  1. Taumafai e fa’aoga le upu Tagata Atunu’u/uli/uliuli po’o Tagata Aferika e fa’amatala ai Tagata Atunu’u/uliuli o so’o se nu’u lava. O le upu meauli – ose upu fa’asamoa e. fa’amatala ai le lanu o se mea totino. O tagata uli o tagata soifua pei lava o o’e ma a’u – e le’o se “mea” lanu uli.

2. ‘Aua le tausua pe tautala fa’aitiiti/maualalo e fa’atatau i le “meauli” poo le lanu uliuli o le tino o se tagata.

3. ‘Aua le fa’ailoga lanu pe fa’iloga tagata. E tutusa uma le soifua manuia a tagata uma, tusa lava pe ‘ese’ese lanu o tino po’o tatou olaga.

4. Fa’a’itete i le lafo ina o upu ma tala le tatau o lo’o fa’atautau i tagata uli e fa’avae lea i le tatou manatu fa’atauva’a i ola ma le soifua manuia o tagata uli.

5. Taumafai e ‘aua le fa’atusatusa tagata Atunu’u/uli/Aferika i isi tagata uli o lo’o masani ona e va’aia i luga o Televise po’o ni ata tifaga. O ala o fa’asalalauga onapo nei e tele lava lona fa’afitauli i le ea/fa’amatalaina o uiga ma amioga o tagata uli o loo fafaga ai tatou manatu le talafegai. E mana’omia le tatou fa’aeteete i ala masani sa tātou vā’aia ai soifua o Tagata Atunu’u/uli/Aferika

6. I’a tatou manatu i itūa’iga tala fa’asalalalau tatou te vā’aia pe fa’alogologo iai ma lona avega mamafa mo tagata uli.

7. Aua le fa’alagolago i tala fa’asalalau o lo’o tāu’a mai i se tulaga po’o se manatu o se fa’alapotopotoga o tagata e tasi. O le fa’afitauli o lenei fa’asālalauga ‘e pā’ū i le lē malamalama o ia tagata ise avega o lo’o tau ma Tagata uli/Aferika.

8. Aua le avea ata o le sauāina o tagata uli poo sesi lava e faamaonia ai tatou manatu e fa’atatau lea i le lē talafeagai o olaga a tagata Atunu’u/Uli.

9. Taumafai e malamalama i ō latou puapuagatia e aunoa ai le tatou manatu tatau. Fa’alogo ma le alofa ma le fa’aaloalo.

10. Fesoasoani i so’o se tagata Atunu’u/uli/Aferika, enaena, po’o sesi lava o lo’o tau upu/sauaina/faailogaina e isi tagata pe a e vaai iai.

11. Aua le so’ona lafo ina ni upu ma tala fa’ailoga tagata pe fa’ailoga lanu pe a e to’atama’i.

12. Alofa i o outou fanau, tua’oi o tagata, fa’apea fo’i uo ma e masani Atunu’u/Uliuli/Aferika.

A tatou galulue fa’atasi i le auala o le amio tonu, e mana’omia iā’i tatou uma le va’ava’ai i a tatou amioga ma manatu tuai e le’o toe tala feagai mo le nei vaitaimi. E mana’omia tele fo’i le fa’aauauina o talanoaga i otonu o o tataou aiga, gataifale, tuao’i, alalafaga, ekalesia ma le atunu’u e fa’atatau lea i le tausiga o le tatou vā fealoa’i ma tagata eseese; aemaise tagata Atunu’u/uli/Aferika o lo’o pologa i lalo o tatou manatu ma amioga fa’ailoga tagata/lanu.

Ia avea lenei gaioiga faatauvaa e manatua ai galuega lelei o tatou tuaa peleina ua fai i lagi le folauga lea ua tatou manuia ai.

Ma lo’u fa’aaloalo lava,

PERIODT.

PILIOKAT.

--

--