Roma’nın Yazı Biçemleri
Roma’nın yazı biçemleri, biçemlerinin gelişim süreci ve arka planı anlatılmıştır. -Hüseyin T. Uzel
Yazı: Hüseyin T. Uzel-Kasım 2020
Bu yazı şu alt başlıkları içerir: Roma kültürü, krallık dönemi Roma, Roma Cumhuriyeti, Roma İmparatorluğu; Roma tasarımı ve sanatı, Roma mimarisi, Roma resim ve heykeli; çeşitli yazı biçimlerinin kültürel arka planı, capitalis monumentalisin arka planı, kursivin arka planı, kuadratanın arka planı ve sonuç.
A) Roma Kültürü
Roma tarihi 1200 seneden fazla bir zamana yayılmıştır. Roma bugünkü İngiltere-İskoçya sınırından Irak’a kadar uzanan bir coğrafyayı kapsamaktadır. Roma’nın dini sayısız halkın yerel diniyle karışmış ve değişmiştir. Dili yerel dialektlere ayrılıp sadece bugün ulus devletlerle bildiğimiz dillere değil; İstrot, Oksitanca ve Romanşça gibi sayısız ölü ve diri dile evrilmiştir.
A.1) Krallık Dönemi Roma
Krallık Dönemi Roma; kuzeyde Etrüsk kültüründen, güneyden ise Antik Yunan devletlerinin İtalik Yarımadası ve Sicilya’daki kolonileri üzerinden Antik Yunan kültüründen etkilenmiştir. Erken zamanlarda bile Roma toplumu sadece Latinlerden oluşmayarak multikültürel bir yapıdadır. Bu açıklık Roma kültürünün ileri zamanlardaki diğer kültürlere açıklığının sebebi olabilir ( www.britannica.com).
A.2) Roma Cumhuriyeti
Roma Cumhuriyeti yine Etrüsk ve Antik Yunan kültürlerinden aldıkları üzerine yeni kurumlar, adetler geliştirdi. Roma tarihi bir Romalı tarafından İlk defa yazıldığında Roma tüm İtalyan Yarımadası’nı çoktan fethetmişti. Cumhuriyet devri bittiğinde neredeyse tüm Akdeniz kıyıları Roma kanunu altındaydı. Medeniyet götürerek fetihlerini aklayan Roma kültürü yerel bir sürü dini öğeyi benimsemiştir. Yörelerdeki Roma tapınaklarında yerel tanrılarla birlikte geleneksel tanrılara da tapılmıştır (www.thebritishhistorypodcast.com).
A.3.) Roma İmparatorluğu
İmparatorluk devrinde Latince, Batı ve Kuzey Afrikadaki illerinde yerleşmiştir. Pax Romana-devletin gücünün dorukta olduğu zaman- da Roma’nın imparatorluk olduğu zamana denk gelmektedir. Batı Avrupa’nın boş kelt çayırları su kemerleriyle sarılmış, bugünkü dünya şehirleri olacak şehirler kurulmuş, yollar yapılmıştır. Bir imparatorluk altında olmak serbest ticaret ve serbest dolaşım getirmiş ve bu durum bu ölçekte önceden görülmemiş kültürel etkileşimi gerçekleşmiştir.
B) Roma Tasarımı ve Sanatı
B.1) Roma Mimarisi
Roma mimarisindeki Etrüsk ve Yunan etkilerinden bahsetmeye gerek yok. Roma’yı Roma yapan; sorunlara tasarımsal, uygulamalı ve pratik yaklaşımıdır. Bunu Mortimer Wheeler şöyle açıklıyor: “Roma zekası ise Yunan’dan olabildiğince farklıydı ve hatta onunla karşılaştırıldığında vasattı. Daha sınırlı ve maddeci; daha olgun ve pratik yönlü idi ve kendini büyük yapısal uygulamalar için uyarlamıştı” (wheeler, 2016). Ancak Vitruvius’un yazılarından anladığımız şudur: Romalılar kendilerini Yunan’a karşı aşağı gördüler. Bir örnek vermek gerekirse Vitruvius duvar inşasından bahsederken nasıl Romalıların Grek’e göre daha özensiz ve hatalı duvarlar yaptığından bahseder ( Vitruvius, 2016).
Kemer, Romalılardan önce az ve dağınık bir şekilde Antik Yunan’da görünür ancak betonun gelişmesiyle mümkün olan kubbe inşası Roma icadıdır ( wheeler, 1997 ).
B.2) Roma Resim ve Heykeli
Roma resmi ve heltıraşlığı o zaman için bir endüstriydi. Kesinlikle bu meslekleri icra edenlerin toplumdaki yeri ve toplumun bu mesleklere bakışı bizim bugün sanatçılara bakış açımız gibi değildi. Teknik kaliteleri birçok teknikteki yetilerinden anlaşılabilir. Naratif becerilerinin en iyi ve açık örneği Anıtsal Sütun, Altar ve Zafer Takları üzerindeki Rölyeflerde görülebilir. Roma sanatının tüm stillerinde, devirlerinde ve alanlarında geçerli olan ilkesi sanatın uygulamalı olması ( hem mimariye bağlı olmak hem de bir amaca hizmet etmek manasında) ve bundaki üstün efektifliğidir.
C) Çeşitli Yazı Biçemlerinin Kültürel Arka Planı
Roma medeniyetinde harf şekillerinin oluşum ve değişim sebeplerini stilleri üzerinden bölerek açıklayabiliriz. Bunlar: capitalis monumentalis, rustik, kuadrata ve eski kursiv sonradan yeni kursive dönüşüyor.
C.1) Capitalis Monumentalis’in Arka Planı
Capitals düz uçlu fırça ile yazıldığı için bugün serif dediğimiz parçalar oluşmuştur. Capitalis monumentalis formunun şeklini etkileyen bir etken de elbette keskinin mermer ve taşla ilişkisidir. Cicero’nun ve Caesar’in yaşadığı Geç Cumhuriyet Roması’nda bile başkent Roma’da taş yapı oldukça azdır. İmparatorluk büyüdükçe kamu ve anıtsal mimari, imparatorluğun mesaj aracı olmuştur bu durum da erken imparatorluk diyebileceğimiz çağdaki yazıt yazma patlamasının önemli sebeplerinden biridir ( woolf, 1996 ). Başka bir sebep ise özellikle yol kenarı gibi göz önünde olan yerlere yapılan, ölüyü anlatan, öven ve unutturmayan mezar taşlarıdır. İki kullanımda da hedef kitle sıradan halktır. Capitalis monumentalis formunun okunaklı tasarımı bu sebepten olabilir. Aynı şekilde, çizilen bu formların pergelle mi yoksa kılavuzla mı çizildiği farketmeksizin imparatorluk genelinde bir standart oluşturulduğu sonucuna varılabilir.
Woolf önerdiği, yazının anıtsal alandaki gerekliliğinin sebebi kelimelerin, bireylerin kimliklerini tanımlayan karmaşık isimleri ve ilişkileri tanımlayabilecek kadar kesin olan tek imgeler olmasıydı. Roma toplumunun genişlemesi ve karmaşıklaşmasıyla kimlikleri tam olarak tanımlama ihtiyacı giderek daha önemli hale geldi. Diğer toplumlar armalarla veya totemik hayvanlarla ihtiyaçlarını giderebilirdi, ancak İmparatorluğun erken dönemlerinde anıtların birincil işlevi, bireylerin toplum içindeki yerini ortaya koyan araçlar olarak görülmekteydi ( woolf, 1996 ). Bu kesinliğe duyulan ihtiyaç dinlerinden ve kültürlerinden gelen ölünün anısını yaşatma anlayışından kaynaklanmaktadır.
Erken imparatorluğun Roma kültürünü anlamamızı sağlayacak başka bir ilişkisi ise bu anıtların yapılış döngüleriyle ilgilidir. Bu döngüler ne rastgele ne de tamamen kendi iç ritimlerine ve dinamiklerine bağlı görünüyor. Bu döngüler daha çok sosyal koşullarla değişiyor. Özellikle, anıtsallaştırma dönemleri, kültür, medeniyet ya da devletlerinin doruk noktalarındansa gelişim dönemlerini karakterize ediyor gibi görünmektedir. Daha genel olarak, anıtlar güvensizlik algılarına verilen yanıtlar olarak görülebilir: anıtların kalıcılıkları, inşa edenlerin gücüne veya statükoya yönelik tehditleri ve bunun gibi değişimleri inkar etmeye çalışır ( Woolf, 1996 ). Anıtların ve dolayısıyla capitalis monumentalis formunun ne Erken İmparatorluk döneminden önce ne de sonra bu sıklıkla görünüyor oluşu kültürün durumu hakkında bizi bilgilendirir. Vasari de Roma’nın son dönemlerinden bahsederken sadece Hristiyanların kanlı mücadelesi sonucu oluşan kıyaslanamayacak kadar çok tahribata değil, aynı zamanda Hristiyan romanın altında yeni yapılan eserlerdeki kalite düşüşüne de dikkat çeker ( Vasari, 2013 ).
C2.) Kursiv’in Arka Planı
Vasari’nin dediği gibi yozlaşma demesek de estetik anlayışın ve ihtiyaçlardaki değişimin gerçekleştiği açıktır. Bu değişimin yazı formlarına yansıması eski Roma kursivinden yeni Roma kursivine geçişte görülebilir. Eski Roma kursivi-Plautus’un Pseudolos oyununda da ifadelendirdiği gibi-sadece modern okuyucu için değil, aynı zamanda kursivin son kullanıldığı zamanda yaşayanlar için de okunaklı değildi ( en.wikipedia.org ).
C.2) Kuadrata’nın Arka Planı
Kuadrata, özel olarak kullanılmıştır. Kuadratayı yazmadaki ustalık ve onun çok vakit alması, maliyeti oldukça artırmıştır. Bu maliyet şaşırtıcı olmayan bir şekilde ancak İmparator ve dinî kurumlar tarafından karşılanabiliyordu. Daha alt bütçede ancak başlıklar için kullanılıyordu (www.alphabetevolution.rifai.ru). 5. yy.dan sonra kuadratanın kullanımı neredeyse tamamen bitti. Kullanımı başlıklarda ve bölüm başlıklarında devam etti (en.wikipedia.org).
Sonuç
Roma Medeniyeti de her kültür gibi sayısız bireyin etkileşiminden doğal olarak doğmuş ve değişmiştir. Bugünkü bize gerçek gelen konseptler ve önceliklerimiz o gün yoktu. Bu insanın yaşadığı zamandan ve kültüründen gelen biasının farkında olup bazen neyin neden olduğunu anlayamayacağımızı kabul etmemiz gerekir. Bu bağlamda, benim ve kültürümün önemli gördüğü, öncelik verdiği alanlardan Roma’yı anlamaya çalıştım.
Yazıyı beğendiyseniz yazıya alkış atarak ve hesabı takip ederek bana destek olabilirsiniz. İyi günler. :)
Kaynakça
www.britannica.com. https://www.britannica.com/place/ancient-Rome. (10.11.2020)
www.thebritishhistorypodcast.com
Vitruvius (2016). Mimarlık üzerine. 1. Basım. İstanbul. Alfa Basım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti.
Wheeler M. (2016). Roma Sanatı ve Mimarlığı. 3. Basım. İstanbul. Homer Kitabevi.
Woolf G. (1996). Monumental Writing and the Expansion of Roman Society in the Early Empire. The Journal of Roman Studies 86
Vasari G. (2013). Sanatçıların Hayat Hikayeleri*. 1. Baskı. İstanbul. *Sel Yayıncılık.
www.en.wikipedia.org . https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_cursive. (10.11.2020)
Bu hesaptaki diğer yazılara ulaşmak için aşağıdaki linklere göz atabilirsiniz.
