Kullanıcı Deneyimi Araştırmalarında Etik İlkeler

Published in

UX’minimal

5 min readDec 27, 2019

İnsanların katılımcı olarak yer aldığı bütün araştırmalar, katılımcıların haklarını gözeten bazı etik kurallara uymalıdır. Sosyal bilimlerde, insan katılımcılar üzerinde yapılan deneylerde izlenmesi gereken etik kodlar oluşturulmuştur. Örneğin, Türkiye’de psikologlar araştırma yaparken Türk Psikologlar Derneği Etik Yönetmeliği’ne uymak zorundadırlar. Akademik kurumlarda ise bilimsel araştırma yapılırken araştırmaya başlamak için mutlaka etik kurullardan onay almak gerekir.

Bilimsel araştırmaların aksine, kullanıcı deneyimi araştırmaları yaparken etik kurullardan onay alma zorunluluğu her zaman yoktur. Bunun yerine, bazı kurumların/şirketlerin kullanıcı deneyimi araştırması hakkında kendi çalışanlarının uyması gereken etik kodları vardır (örneğin; IDEO - The Little Book of Design Research Ethics, IBM - Design Research Guide). Çoğu özel şirketin ise bu şekilde yazılı etik kuralları bulunmamaktadır. Bu durumda ise etik kurallara uygun bir şekilde araştırma yapmak kullanıcı deneyimi alanında çalışanların sorumluluğu olmalıdır. Çalışılan yerde etik kurallara uymak hem ahlaki açıdan iyi bir konumda olmayı hem de şirketin kullanıcılar tarafından algılanan güvenilirliğini simgeler.

Peki kullanıcı deneyimi araştırması yaparken uyulması gereken etik ilkeler nelerdir? Sosyal bilimlerde kullanılan etik kurallar genellikle kullanıcı deneyimi araştırmaları için de geçerlidir. Ayrıca, teknolojinin gelişmesiyle veri gizliliği gibi konularda da araştırmacılar dikkatli davranmalıdır. Kullanıcı deneyimi araştırmalarında uyulması gereken genel etik ilkeleri şu şekilde maddelendirebiliriz:

1) Dürüst olun

Yapacağınız araştırma hakkında mutlaka katılımcıyı önceden bilgilendirin. Araştırmanın amacını katılımcıya açık bir şekilde anlatın ve yalan söylemeyin. Örneğin, bir kullanıcı testinde gerçek bir website mi yoksa bir prototip mi kullanıldığını önceden belirtin. Araştırma sürecinin nasıl olacağını, eğer varsa katılımcının deneyimleyebileceği potansiyel riskleri ve faydaları belirtin. Yaptığınız araştırmadan hangi sonuçlar beklediğinizi ve hangi verilerin kullanılacağını ve saklanacağını anlatın. Bazı kullanıcı testleri için video veya ses kaydı alınması gerekebilir. Bunun için de katılımcıya önceden haber verin.

2. Katılımcıların onayını alın

Bilgilendirme yaptıktan sonra katılımcının onayını yazılı veya sözlü bir şekilde alın ve katılımcının nelere izin verdiğini anladığından emin olun. Katılımcıya imzalaması için onam formu (informed consent form) sunabilirsiniz. Katılımcı onam formunu özgür iradesiyle imzalamalıdır ve istediği zaman araştırmadan çekilme hakkı olmalıdır. Onam formunda araştırmanızın başında verdiğiniz bilgiler net bir şekilde yer almalıdır. Katılımcının onayını almadan ses kaydı, ekran kaydı veya katılımcının yüzünün göründüğü kamera kaydı alınmamalıdır.

Kullanıcılarla yapılan herhangi bir testte (örneğin A/B testi), testin kullanıcıların daha önce onayladığı şartlar ve koşullara (terms and conditions) uygun olduğundan ve etik ihlal içermediğinden emin olmalısınız.

3) Anonimliğe ve gizliliğe önem verin

Araştırmanıza katılanların kişisel bilgilerini mutlaka güvende tutun. Eğer verilerin anonim olarak saklanacağının garantisini katılımcılara vermişseniz bu sözünüzü tutmalısınız. Her kullanıcı deneyimi araştırması gerçek kişisel bilgilerin kullanılmasını gerektirmeyebilir. Örneğin, kullanılabilirlik testlerinde katılımcılardan kişisel veri girmeleri yerine uydurma bilgiler girerek oturum oluşturmalarını isteyebilirsiniz. Katılımcıların sözlerini kaydediyorsanız ve persona oluşturmak için alıntılar yapmak istiyorsanız uydurma isimler kullanabilirsiniz. Araştırmanızın sonucunda data analizi yapılıp sonuçlar raporlanınca orijinal verilerin saklanmasına gerek kalmıyorsa verileri imha edebilirsiniz.

4) Katılımcılarınızı objektif bir biçimde betimleyin

Çoğu zaman kullanıcı deneyimi alanında çalışan kişilerin, kullanıcıların nasıl davranacakları, ne söyleyecekleri ya da araştırma sonuçlarının nasıl olacağı hakkında önyargıları ve beklentileri olabilir. Bu yüzden araştırmacılar, katılımcıları objektif bir biçimde gözlemlemeli ve onların gerçek hayatta ne dediklerine ve nasıl davrandıklarına dikkat etmelidirler. Katılımcıları objektif bir biçimde betimlemek için katılımcıların sözleri alıntı olarak sunulabilir. Ayrıca, araştırma sonuçları manipüle edilmemeli ve pozitif ve negatif bütün sonuçlar raporlanmalıdır. Alınan kararların hangi verilere dayandığı açıkça belirtmelidir. Örneğin, bir tasarım fikrini uygulamaya değer kılan geribildirim on beş katılımcının içinden sadece birinden gelmişse bu iyi bir fikir olduğu anlamına gelmeyebilir.

5) Katılımcılara zarar vermeyin

Araştırma yaparken katılımcılara bilerek fiziksel ve psikolojik zarar vermekten kaçının. Katılımcılara saygılı davranın ve onların da insan olduğu unutmayın. Kullanıcı testleri sırasında katılımcıların rahat olmalarını sağlayın. Bazen katılımcılar verilen görevi yapamadıklarında veya başarısız olduklarında kendilerini kötü hissedebilirler. Katılımcıların kişisel olarak test edilmediğini, burada kullanıcı deneyiminin veya kullanıcı arayüzünün test edildiğini katılımcılara hatırlatın. Katılımcılar testten mutsuz veya değersiz hissederek ayrılmamalıdır.

Eğer bir araştırmanın riskleri, yararlarından fazlaysa o araştırma yapılmamalıdır. Katılımcılara hiçbir şekilde yapmak istemedikleri bir şey zorla yaptırılmamalı ve paylaşmak istemedikleri bir bilgi zorla katılımcılardan alınmamalıdır. Katılımcılar hassas bir kişisel bilgi paylaşmışlarsa ve bu bilgi tamamen anonimleştirilemiyorsa bu bilginin kiminle paylaşılacağı konusunda araştırmacılar çok dikkatli davranmalıdır.

6) Katılımcıların vaktini boşa harcamayın

Katılımcılarının vaktinin sizin vaktiniz kadar değerli olduğunu unutmayın. Katılımcıları bekletmeyin ve bir araştırmanın ne kadar süreceğini önceden katılımcıya haber verin. Çok uzun süren çalışmalarda katılımcıların yorulacağını ve dikkatlerinin dağılacağını da hesaba katın. Araştırmanız için gerekli olmayan hiçbir soruyu katılımcılara sormayın. Gereksiz sorular hem katılımcıların vaktini hem enerjisini tüketir. Örneğin, müşteri memnuniyeti anketlerinde gereksiz ve detaylı sorular sormaktansa kısa ve öz sorular sormak hem kullanıcıların çok vaktini almaz hem de araştırmacıların daha doğru bilgiler edinmesine katkıda bulunur.

Sonuç olarak, kullanıcı deneyimi alanında çalışan kişilerin etik ilkelere uygun bir biçimde araştırma yapması hem ahlaki açıdan hem de çalışılan şirketin kullanıcılar üzerindeki itibarı açısından önemlidir. Burada belirtilen etik ilkelere ek olarak; araştırmaya başlamadan önce araştırma planını dikkatli bir şekilde hazırlamak ve birkaç kez üstünden geçmek, hatta mümkünse pilot çalışma yapmak, istenmeyen hataları en aza indirmeye yardımcı olabilir.