Veganlık karşıtı diye sunulan mantık safsataları

Son yıllarda azalsa da vegan aktivizm yaparken karşı argüman diye sunulan birçok mantık safsatası ile karşılaşabiliriz. Bu yazıda birçok mantık safsatası örneği göreceğiz. Yazı için carnismdebunked isimli sitedeki liste ve açıklamalar referans olarak kullanıldı. Örneklerin bazıları Türkçeye uygun hale getirildi. Bazılarında da ek yorumlar yapıldı.

Safsatalar mantıksal olarak doğru olmayan, bir argümanın mantıksal geçerliliğini ortadan kaldıran, ya da sağlam temeli olmayan, geçersiz akıl yürütmelerdir. Birçok örneği vardır.

1)Ad hominem (İnsan karalama)

Bu türden safsatalarda kişinin ortaya attığı argümanlara değil de kişinin kendisi hedef alınarak yapılan bir mantıksal yanlış tartışma biçimidir. Mesela “sen bencil, kibirli sadece kendini düşünen birisin, hayvanlar senin umurunda değil aslında, sadece popüler olmaya, ilgi çekmeye çalışıyorsun, söylediklerinin hiçbir önemi yoktur benim için” buna bir örnek olabilir. Görüldüğü gibi kişinin anlattıklarına değil de kendisine odaklanılan tartışma biçimidir.

2)Anektodlardan yola çıkma

Burada ise bir anektod üzerinden hareketle tüm bilimsel verilere rağmen argümanın yanlış olduğu iddia edilir. Örnek olarak “arkadaşım vegan oldu ve hastalandı, veganlık sağlıksızdır” verilebilir.

3)Sonuca itiraz etme

Bir argümanın, sonucunun istenmeyen durumlar ortaya çıkaracağını varsayarak, elde kanıt olmadan argümanın yanlış olduğunu iddia etmek şeklindeki safsata biçimidir. Örneğin “herkes vegan olursa çiftlik endüstrisinde ya da başka hayvanların kullanıldığı endüstrilerde çalışan insanların işsiz kalacağını düşün, bu sebeple herkesin vegan olması kötü bir şeydir” gibi bir iddia safsatadır. Buna cevap olarak siyahi kölelik ortadan kaldırıldığında iş sahaları değişen zincir üreticileri verilebilir. Zincir üreticileri işsiz kalacak diye siyahi kölelik devam ettirilmedi ki bu insanlar başka şekillerde hayatlarını kazanmaya devam ettiler. Köleliğin yanlış olduğu anlaşıldıktan sonra işini kaybetmemek için köleliğin devamını istemek etik bir problemdir.

4)Sözlüğe başvurma

Bazı sözlük tanımları (ki sürekli değişmesi beklenen) kullanılarak kavramların çarpıtıldığı ve argümanın yanlışlanmaya çalışıldığı biçim. Örnek olarak Tdk’daki kişi tanımını alıp “Kişi: Kadın veya erkeğe verilen genel ad, şahıs, zat, nefer, yani hayvanlara kişi diyemeyiz, o yüzden onları kullanmak ahlaki bir yanlış değildir” verilebilir.

5)Duygulara başvurma

Geçerli bir argüman kullanmak yerine duyguları manipüle ederek yapılan argümanlar. Örnek olarak “Büyük annem ölüyor, şu anda kafam çok meşgul. Sen gelmiş beni veganlığı bıraktığım için eleştiriyorsun sanki şu anda benim en önemli sorunum buymuş gibi. Biraz anlayış lütfen”. Yaşadığımız sorunlar ahlaki duruşumuzu değiştirmemize gerekçe olmamalı. Ve bunu duyguları manipüle etmek için de kullanmamalıyız.

6)Sahte otoriteye başvurma

Tartışılan kişiden daha güvenilir olmadığı halde bir otoriteyi ya da pozisyonu kullanarak, onun iddia ettiği şeylerin doğruymuş gibi kabul edildiği itiraz biçimi. Örneğin “Doktorum demir eksikliği yüzünden et yememi önerdi. Elbette senin gibi bilgisiz bir veganı dinleyeceğime doktorumu dinlerim.” Burada doktorların belli bir kısmının maalesef bilgilerini güncellemediklerini ve o yüzden belli alanlarda artık otorite kabul edilemeyecekleri gerçeğini kabul etmek ve daha fazla araştırma yapan, güncel araştırmalarla iddialarını destekleyen doktorlara ya da diyetisyenlere başvurmak gerektiğini unutmamak gerekir.

7)Korkuya başvurma

Mantıklı bir argümandan ziyade korkuya dayalı bir argüman biçimi. Örneğin “Eğer vegan olursan saçların dökülecek, kemikler kırılacak. Çok solgun ve hasta olacaksın. Çok zayıf hissedeceksin. Birçok beslenme eksikliği/sıkıntısı yaşayacaksın”. Bu konuda bir önceki maddede de belirtildiği gibi kendini güncellemeyen ve uzunca bir süredir doğru kabul edilen bilgileri yayan doktor ya da diyetisyenler sebebiyle bu tarz korkuların olması normal ve insani bir durum. Burada bu kişileri daha güncel ve doğru kaynaklara yönlendirmek iyi olur.

8)Yasallığa başvurma

Bir şeyin ahlaki olarak kabul edilebilir olması yasal olmasına bağlıdır safsatası. Örnek olarak “Et yemek yasak değil. Yasal olmayan şeylermiş gibi anlatamazsın et yemeği. Kötü ya da ahlaki olarak sıkıntılı bir şey olsaydı yasal olmazdı.” Burada da yasaların yasa koyucuların ahlaki paradigma değiştikçe yasaları güncelleyerek daha önce ahlaki sıkıntılı olduğu halde yasal olan şeyleri ileride yasaklamaları söylenebilir. Mesela kölelik de bir dönem yasaldı ama ahlaki olarak yanlıştı.

9)Doğa’ya başvurma

Doğal ya da biyolojik olan bir şeyin ahlaki olarak kabul edilebilir olduğunu iddia etmektir. Mesela “Aslan da ceylanı yiyor. Doğanın kanunu bu, besin zinciri diye bir şey var. Hem biz hepçiliz, bak şu dişlerime. Yani et yemek ahlaki olarak kabul edilebilirdir.” Burada doğadan başka örnekler verilerek, insanların kurmuş oldukları etik toplulukta hayvanların yaptığı her şeyi yapmadıkları anlatılarak basit bir şekilde bu safsata ortadan kaldırılabilir.

10)Keyif/Haz alma’ya başvurma

Bir şeyden keyif alıyorsak bunun ahlaki olarak kabul edilebilir olduğunu iddia etmek argümanı. Örnek olarak “Evet ama etin tadını seviyorum.” Vegan olanların bir kısmı a bir dönemler etin tadını seviyordu. Bu noktada veganlığın gerekçesinin hayvansal ürünlerin tatlarına duyulan tiksinti değil, hayvan kullanımını ahlaken yanlış bulmak olduğu söylenmelidir.

11)Çoğunluğun yaptığı doğrudur’a başvurma

Çoğunluk bir şeyi yapıyorsa, o şey doğrudur argümanı. Mesela “İnsanların çoğu et yiyor ve hayvanları yiyecek olarak çiftliklerde beslemenin yanlış olmadığını düşünüyor. Veganlık saçmalık. Neredeyse kimsenin umrunda değil.” Bu argümana da çoğunluğun her zaman doğru seçimler yapmadığı başka ahlaki yanlış örnekleri verilebilir.

12)Fakirlik vurgusuna başvurma

Finansal zorluklardan bahsederek sonuç çıkarma argümanı. Örnek verecek olursak “Arkadaşım bir yiyecek çölünde yaşıyor ve vegan olmanın çok zor olduğunu söylüyor. Sen bu kadar ayrıcalığın varken elbette veganlık kolay dersin. Senin gibi ayrıcalıklı birindense arkadaşıma güvenmeyi tercih ediyorum.” Veganlığın kolay, ucuz, uygulanabilir ve sürdürülebilir olduğunu farklı farklı coğrafyalardan örnekleri verebiliriz.

13)Alaya alma

Karşı tarafın argümanını gülünç bir argümanmış gibi yansıtarak tartışma biçimi. Mesela “Dur tahmin edeyim, sadece havayla yaşayalım istiyorsundur sen. Hepimiz breatharian (sadece nefesle beslenen) olalım istiyorsun. Bu şekilde siz veganlar anca hayal kurarsınız biz kimseye zarar vermeyecekmişiz. Gülmekten karnım yarıldı.” Durumu karikatürize ederek, argümanı çürüttüğünü sanmak. Veganlık etkili bir biçimde anlatılınca kolayca geri çekilecek bir argüman.

14)Geleneklere başvurma

Uzun yıllardır yapıldığı, gelenek olduğu için bir şeyin doğru olduğunu iddia etme safsatası. Örneğin “İnsanlar binlerce yıldır et yiyor”. İnsanların binlerce yıl başka yaptıkları yanlışlar da olduğundan bahsedip konu kolayca odağa çekilebilir.

15)Zenginlik/Refah içindesiniz’e başvurma

Fakirlik argümanının tersi olan durum ve onun yerine zenginlik/refah içindesiniz argümanı kullanarak sonuç çıkarma. Burada da şu klasik örnek verilebilir “Siz veganlar bir avuç zengin züppesiniz. İtiraz etmeyi bırakın ve gidip et yiyenler gibi bir iş bulup çalışın. İddia ettiğiniz şeyler zırvadan ibaret.” Veganların toplumun her kesiminden insanlar olduğunu gören bir kişinin söylemeyeceği türden şeyler.

16)İlişkilendirme safsatası

İki şeyin ortak bir şeyi paylaşmaları sonucunda tamamen aynı olduklarını iddia etme safsatası. Mesela “Bir vegan bana hakaretler etti vegan olmadığım için. Veganlardan nefret ediyorum ve asla vegan olmayacağım.” Konunun birkaç veganın yaptıkları değil de veganlık olduğu, vegan olanların arasında da kaba insanlar ya da hakaret eden insanlar olabileceğini, mevzunun o kişiler değil de hayvanlar olduğu anlatılmalıdır.

17)Cımbızlama safsatası

Var olan verilerin büyük kısmını görmezden gelip, argümanını desteklediğini düşündüğü küçük bir kısım veriye dayanarak tartışma biçimi. Örneğin “Çocuğunu vegan beslemek çocuk istismarına girer. Geçenlerde çocuklarını vegan besledikleri için hapse giren bir çift vardı, çocuk çok kötü beslenmiş, görmedin mi o haberi?” Bu çok sık karşılaşılan safsatalardan. O tarz haberler doğru olsa ki çoğu eksik aktarılır, bir çocuk sıkıntı yaşamış ama binlerce sağlıklı vegan çocuktan bahsedilmez. Ve çocuğunu navegan bir şekilde kötü beslediği için vesayeti elinden alınan birçok aileden de hiç bahsedilmez. O yüzden bu argüman da kolayca alt edilebilir bir safsata türüdür.

18)Açıklayıcı argüman safsatası

Bir şeyi yapmanın ahlaki olarak neden yanlış olduğunu açıklamanın aksine neden kabul edildiğini “basitçe” açıklamak şeklindeki tartışma şekli. Mesela “Neden inek/koyun/tavuk/domuz yenir de köpek yenmez? Basit. Köpek bir pet hayvanıdır, diğerleri ise yiyecek. Siz veganlar bunu anlamıyor musunuz?” Bu hayvanların neden birbirinden farklı olmadığı “basitçe” anlatılıp, bunun bizim binlerce yıldır öğrendiğimiz yanlış bilgiler sonucu böyle düşünüldüğü, bilimsel referanslar da gösterilerek aslında argüman diye sunulan şeyin tutarlı bir argüman olmadığı, göreceli ya da kendi kabullerimizin bu şekilde genel geçer doğru gibi kabul edilemeyeceği anlatılabilir.

19)Varoluşsallık safsatası

Birine bir şey yapmanın kabul edilebilir olduğu, çünkü basitçe o amaç için onlar dünyaya getirilmeselerdi doğmayacak olurlardı safsatası. Açmak gerekirse, örneğin “Çiftlik hayvanları o amaç için yetiştirilirler. Sen onları hiç dünyaya getirmeyelim, soylarını kurutalım mı istiyorsun? Biz onlara yaşam veriyoruz.” Burada asıl sorunun evcilleştirme/ehlileştirme olduğu basit bir dille anlatılabilir.

20)Diğer sorunlar’a yönlendirme safsatası

Argümanı dünyadaki diğer sorunları öne sürerek reddetme safsatası. Örnek olarak “Suriye savaşında insanlar ölüyor ve sen kalkmış insanlara sanki daha acilmiş gibi vegan olmalarını söylüyorsun. Dünyada daha öncelikli sorunlar var.” Bu argüman da sıkça karşılaşılan bir argüman olmakla beraber, cevabı basittir. Vegan olarak da dünyadaki diğer sorunlara hassasiyet duyabilirsiniz birçok veganın yaptığı gibi. Dünyadaki sorunlar sizin vegan olmanıza bir engel teşkil etmez. Aynı anda hem insan hakları hem de hayvan hakları savunucusu olabiliriz.

21)Varsayımsal senaryo

Gerçekleşmesi çok mümkün olmayan varsayımsal senaryolar önererek bir argümanı çürütmeyi denemek. Herkesin mutlaka duymuş olduğu ıssız ada ya da çöl örneği verilebilir, “Mesela ıssız bir adada sadece sen ve bir keçi olsa, yemez misin o keçiyi?” Öncelikle ıssız adada keçi hayatta kalabildiyse yiyebileceği bir şeyler vardır. Velev ki olmasın, ıssız adada keçiyi yemek zorunda kalmak, ıssız adadan kurtulduğumuzda keçi yemeye devam etmemiz gerektiği anlamına gelmez. Dünyada ıssız adada insanların birbirlerini yedikler olaylar olmuştur ve bu insanlar kurtulduklarında insan yemeye devam etmemişlerdir. Kriz anı kavramını anlatmak gerekir.

22)İlgisiz sonuç safsatası

Soruyla ilgisi olmayan, kendi içinde doğru olabilecek ama konuyla bağlam kurulamayacak bir argüman sunma biçimidir. Örneğin “Ette her tür amino asit vardır.” Bu doğru olsa bile, işin etik boyutuna cevap veremeyecek bir bilgidir. İnsan etinde de tüm aminoasitler olabilir ama insan yemeyiz.

23)Güçlü her zaman haklıdır safsatası

Güçlü olanın, güçsüz olana tahakküm kurmasının normal olacağının savunulduğu safsata biçimidir. Klasik bir örnek olarak “İnsan besin zincirinin tepesindedir, biz baskın tür olarak evrimleştik ve en tepede bulunuyoruz. İstediğimiz her şeyi yiyebiliriz.” Bu tamamen türcü bir yaklaşımdır ve nedenleri güzel bir veganlık anlatısıyla kişiye kolayca anlatılabilir diye düşünüyorum.

24)Kale direklerinin yerini değiştirme safsatası

Belli bir iddiaya cevap olarak sunulan açık kanıtların bir kenara bırakılıp bazı başka (genelde çok daha büyük) kanıtların istenmesi şeklindeki tartışma biçimi. Mesela “Tamam, bana bazı vegan vücut geliştiricilerin listesini gösterdin. Ama şimdi bana bunların doğuştan vegan olanlarının listesini göster bakalım.” İşi yokuşa sürmek de diyebiliriz. Sorulan soruya cevap verilince daha büyüğü, ona da cevap verilse daha da büyüğünün sorulacağı durumlarla karşılaşabiliriz maalesef. Bunlara da sabırlı bir şekilde açıklama getirmek durumundayız.

25)Nirvana safsatası

Problemlere önerilen çözümlerin mükemmel olmadığı için reddedildiği tartışma biçimidir. Örnek: “Herkesi vegan yapamazsın, hayvanlar ne olursa olsun ölmeye devam edecek.” Öncelikle veganlığın üzerimize düşen ahlaki minimum olduğunu anlatmak ve bu minimumu gerçekleştirmek için tüm dünyanın vegan olmasını beklemek zorunda olmadığımızı anlatmak gerekir. Sonrasında aktivizm yaparak çevremizdeki veganların sayısının ne hızda artacağını ve paradigma değişimini bir kez gerçekleştirdikten sonra, dünyanın büyük kısmının vegan olmasına ilk adımın atılmış olacağını anlatabiliriz. Benzer örneklere de yine sabırla ve güzel argümanlarla anlatımlar geliştirmeliyiz.

26)Şeyleştirme yöntemi

Bir soyutlama gerçekmiş, somutmuş gibi kabul edilir ve sadece bir kelime/soyutlama aksine doğrudan gözlemlenebilir bir şeymiş gibi sunulur. Örneğin “İşte bu besin zinciridir.” ya da “ Hayat döngüsü böyledir.” Bu durumların insanların ürettiği şeyler olduğu anlatılmalıdır.

27)Kırmızı Ringa balığı yöntemi

Dikkatleri asıl sorudan uzaklaştırıp, tartışması daha kolay ve pek alakası olmayan bir konuya tartışmayı çekme yöntemidir. Örnek olarak “Afrika’da vegan olamayacak insanlar var. Peki ya kuzey kutbundakilere ne demeli? Herkes vegan olamaz.” Kuzey kutbundakilerin ya da Afrikadakilerin vegan olamayacağını kabul etsek bile bu konunun oralarda yaşamayan bizle ve bizim vegan olmamamızla bir ilgisi olmadığından bahsedip, konuyu tekrar veganlık odağına ve o kişinin gayet kolay bir şekilde vegan olabileceğine getirmek gerekir.

28)Taramalı tüfek yöntemi

Ortaya bir sürü argüman atıp, karşıdakinin muhtemelen tümüne cevap veremeyeceğini düşünüp, tartışmada galip gelmeye çalışma yöntemidir. Mesela “Ya veganlık gülünç bir şey. Hem aslanın ceylanı yemesine de mi engel olacaksın? Peki ya bitkiler? Bilimsel araştırmalar onların da acıyı hissedebildiğini gösteriyor. Hem biz hepçiliz. Atalarımız et yiyorlardı. Et güvenilir bir B12 kaynağı. Et yemek tamamen doğal. Besin zincirinin tepesindeyiz. Yaşam döngüsü böyle. Hayat başka bir hayatı bitirir. Hayvanlar sen vegan olsan da olmasan da öldürülecekler. Görüşlerini başkalarına dayatmaktan vazgeç. Fanatik dindarlar gibisiniz. Veganlık herkes için mümkün değil. Arkadaşım veganlığı denedi ve hasta oldu. Hem hayvanları bu kadar seviyorsan neden onların yiyeceklerini yiyorsun. Ya bir ıssız çölde kalsaydın? …” Elbette bunlar ve daha fazlası zamanla karşımıza geliyor. Ama arka arkaya birçok bu tarz argüman gelirse karşı tarafa tartışmanın ya da konuşmanın böyle yürüyemeyeceğini, sakin bir şekilde sormak istediği sorulara cevap verebileceğimizi söyleyip. Yavaş yavaş sorduğu, cevabını gerçekten merak ettiği sorulara cevap verip odağı veganlık anlatımına çekmek gerekir.

29)Kaydırak yöntemi

Küçük bir değişiklik olduğunda, çok büyük değişimler zincirleri olacağını öne sürmek, ara zeminleri yok saymak yöntemi. Mesela “Çiftlik hayvancılığını bırakırsak baskın tür olamayacağız ve onlar bizi yiyecekler.”

30)Saman adam yöntemi

Tartışmacının görüşlerini onun söylemediği bir biçimde, farklı bir şey söylemiş gibi yansıtmaya dayanan tartışma biçimi. Örnek olarak şunu verebiliriz: “Hmm sen aslan kaplan tüm hayvanları vegan yapmaya çalışıyorsun. İşte bu yüzden veganlık çok saçma.” Bunu söylemediğimizi, aslında ne demek istediğimizi tekrar sabırlı ve daha anlaşılır bir dille anlatmamız gerekebilir.

31)Düşünmeyi sonlandırma klişesi yöntemi

Bir argümanı tartışıp konuya devam etmek yerine heves kırıcı sözlerle konu hakkındakı anlamlı bir tartışmayı ve eleştirel düşünceyi sonlandırmaya çalışma yöntemi (genelde bilişsel çelişkiyle savaşmanın bir yöntemidir). Şu örnekle çoğumuz karşılaşmışızdır: “Tamam sen hayvansal bir şey yemek istemiyorsun ama başkaları istiyor. Kişisel tercih. Hadi herkes birbirini rahat bıraksın.” Nasıl bir şekilde devam etmek istediğinize bağlı olarak, bunun kişisel bir tercih olmadığı doğru argümanlarla anlatılabilinir.

32)Sen de (Tu quoque) yöntemi

Tartışmacının savunduğu argümanda kendisinin de tamamen tutarlı olmadığını öne sürerek argümanı ortadan kaldırmaya çalışma yöntemi. Örneğin “Hayvanlara zarar vermek kötü di mi? Ama evden her çıktığında sen de karıncaların ya da böceklerin üzerine basıyorsun. Ve bir evde yaşıyorsun di mi? Elektrik kullanıyorsun? Araba sürüyorsun?” Konuyu doğru odağa çekmek gerekir bu durumda da.

Bu ve benzeri iddiaların daha farklı cevaplarını da bulmak çok zor değil. Abolisyonist vegan hareketin sık sorulan sorular kısmına ya da insan neden vegan olur kitabına bir göz atabilirsiniz. Kafanıza yatmayan cevaplar olursa da abolisyonist vegan hareketin sosyal medya kanallarından bizlere sorularınızı sormaktan çekinmeyin.