İNSANLIK TARİHİNDEKİ EN ÖLÜMCÜL SALGIN: KARA ÖLÜM
İnsanlık tarihinde en ölümcül salgın olarak kayıtlara geçen ve 1300’lü yıllarda Avrupa nüfusunun üçte birinin kaybedilmesinden sorumlu; sonucunda köklü demografik, sosyoekonomik ve kültürel değişimleri beraberinde getiren ve her ortaya çıkışında nüfusun büyük bir kısmını eriten salgın: kara ölüm ya da bildiğimiz adıyla veba. Peki, bunca ölüme ve yıkıma neden olan neydi? Toplumun büyük bir çoğunluğunun inandığı gibi Tanrı insanlığı cezalandırıyor muydu, yoksa veba broşürlerinin bazılarında yayınlandığı gibi kötü havadan dolayı mıydı? Belki de tüm bunların sebebi ancak 1800’lerin sonunda Alexander Yersin tarafından keşfedilmiş bir bakteriden kaynaklıydı: Yersinia Pestis.
Gram negatif bakteri türünden olan Yersinia Pestis’in bulundurduğu bazı plazmidler bir araya geldiğinde HPI denen patojenlik adasını oluşturur ve bu özel gen durumunun kodladığı proteinler vebanın nasıl bu kadar çabuk yayıldığını açıklar. Vebanın asıl nedeni keşfedilmeden önce fare, sincap gibi kemirgenler tarafından yayıldığı düşünülse de aslında Y.Pestis insanlara önceden enfekte olmuş hayvanların üstündeki pireler aracılığıyla bulaşır. Hatta tarihte veba salgınlarından önce şehirlerde büyük miktarda fare ölümlerinin meydana geldiği görülmüş ve ölü farelere temas eden insanların pire ısırmasıyla bu hastalığa maruz kaldıkları tespit edilmiştir.
Yersinia Pestis veba hastalığının üç türüne de yol açar. Bunlardan en yaygın görüleni bubonik ya da hıyarcıklı veba diye geçen form pire ısırığıyla, enfekte hayvanı yemekle; septisemik form dokularla doğrudan temasla; pnömonik form ise enfekte bireyin öksürmesiyle havaya yayılan aerosollerin solunmasıyla bulaşır. Bubonik formda pirenin ısırığı bakteriyi lenf sistemine gönderir ve özellikle koltuk altlarında, kasıklarda ve bacaklarda hıyarcık denilen şişlikler oluşur. Septisemik formda bakteri kan dolaşımında hızla çoğalırken, pnömonik formda akciğer iltihabına neden olmaktadır. Belirtileri ise aniden başlayan baş ve sırt ağrıları, ateş, titreme, kusma, nefes darlığı, kan tükürme ya da deri lekeleri olabilir. İç kanama kaynaklı oluşan yaralar siyaha yakın renkte oldukları için bu ölümcül hastalığa kara ölüm denilmektedir.
Veba denince neredeyse hepimizin aklına ilk olarak veba doktorlarının taktığı gagaya benzeyen, uzun çıkıntısı olan maskeler geliyor. Bu doktorlar köy ve kasabalara çağrılır; teşhis yapmanın yanında hem enfekte insanların listesini tutar hem de tedavi bulabilmek için kurbağa gibi hayvanlar üstünde deneyler yaparlardı. Gagalı maskeler takmalarının nedeni ise vebanın kötü havadan kaynaklandığına inanmalarıydı. Hatta yanlarında karanfil, nane gibi kokulu eşya taşımalarının yanı sıra maskelerinin gaga kısımları ot ya da baharatlarla doldurulmuş olurdu ve hastayı uzaktan muayene etmek için baston taşırlardı.
Veba insanlık tarihini birden fazla kez vurmuş ve maalesef milyonların ölümüne, köylerin tamamen yok olmasına ve ekonomik açıdan çöküşlere neden olmuştur. Sebep olan bakteri keşfedilmiş olsa da tamamen yok olmuş ya da artık görülmüyor değil. Hâlâ görülmeye devam ediyor ama neyse ki üretilen antibiyotikler ve hakkında edinilen bilgiler sayesinde kontrol altında tutulabiliyor. İnsanlık var oldukça farklı ve keşfedilmemiş bakteriler ve virüsler yayılarak bizleri hasta etmeye, salgınların çıkmasına ve yeni pandemilere yol açacak. Neyse ki sağlık alanındaki gelişmeler sayesinde aşı ve antibiyotik gibi tedavi yöntemleri gitgide daha da hızlı bulunuyor. Yazımı insanlığın bir daha bu çaptaki bir salgını tecrübe etmemesini dileyerek bitiriyorum.
KAYNAKÇA:
1.Plague. who.int
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/plague adresinden 21/10/2022 tarihinde alınmıştır.
2.The source of the Black Death in fourteenth-century central Eurasia. PubMed.gov
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35705810/ adresinden 21/10/2022 tarihinde alınmıştır.
3.Özlem Genç. Kara Ölüm:1348 Veba Salgını ve Ortaçağ Avrupa’sına Etkileri. 2011. dergipark.org
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/144812 adresinden 21/10/2022 tarihinde alınmıştır.
4.the Plague. nationalgeographic.com
https://www.nationalgeographic.com/science/article/the-plague adresinden 21/10/2022 tarihinde alınmıştır.
5.Yersinia Pestis. wikipedia.org
https://en.wikipedia.org/wiki/Yersinia_pestis adresinden 21/10/2022 tarihinde alınmıştır.
6.Plague doctor. wikipedia.org
https://en.wikipedia.org/wiki/Plague_doctor adresinden 21/10/2022 tarihinde alınmıştır.
KAYNAKÇA GÖRSEL:
1.https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flea_infected_with_yersinia_pestis.jpg
2.https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/17782-plague
