Bilimin Karanlık Tarafı: Rosalind Franklin’e Yapılan Haksızlık
Yirminci yüzyılın en büyük bilimsel buluşlarından biri olan DNA’nın ikili sarmal yapısının ortaya çıkarılmasıdır. Bu büyük başarının sonucunda da James Watson ve Francis Crick, 1962 yılında fizyoloji ve tıp dalında nobel ödülü aldılar.
Bu başarılı buluşun önemi herkes tarafından bilinse de buna ulaşma çabaları sırasında etik kuralları dikkate almamaları, bu başarıyı gölgelemeye devam ediyor.
Rosalind Franklin Kimdir?
Tam adı Rosalind Elsie Franklin; DNA, RNA, virüs, kömür ve grafitin yapılarının anlaşılmasında büyük katkılarda bulunan İngiliz biyofizikçi, kimyager ve kristallografçısıdır. En çok Watson ve Crick’in DNA’nın yapısını keşfetmesinden önce yaptığı X ışını kırınımı çalışmalarıyla ve öne sürdüğü hipotezlerle tanınmıştır.
X ışını çalışmalarında fazla maruz kaldığı ışınlar nedeniyle kansere yakalandı, 37 yaşındayken ise hayata gözlerini yumdu.
Ölümünden dört yıl sonra, Watson ve Crick DNA sarmalı buluşları ile Nobel Ödülü aldıklarında Franklin’in adı bile anılmamıştır. Ancak günümüzde bilindiği üzere bu başarıda büyük bir katkısı var Franklin’in.
Rosalind Franklin, çalışmaları sırasında Foto 51 adıyla da bilinen ve o zamana kadar görülmemiş bir netlikte olan DNA’nın moleküler yapısını gösteren bir fotoğraf elde ediyor. Çalışma arkadaşı olan Wilkins ise bu fotoğrafı onun haberi olmadan Watson’a gösteriyor.
Watson ve Crick, bu fotoğrafı gördükten kısa bir süre sonra DNA yapısını çözümlüyorlar ve keşiflerini Nature dergisinde yayınlıyorlar. Ancak Foto 51 daha bilim dünyasına açıklanmamış olduğundan dolayı ondan bahsetmiyorlar. Franklin’in olaydan zaten haberi yok, olsaydı onu da makaleye eklemek zorunda kalacaklardı.
Daha önce de dediğimiz gibi Franklin’den Nobel konuşmasında bahsedilmedi. Sadece laboratuvardaki meslektaşı Wilkins, konuşmasında iki kez Franklin’in katkılarından söz etti.
Watson 1967 yılında çıkardığı İkili Sarmal (The Double Helix) kitabında Rosalind Franklin’i saldırgan bir insan olarak göstermekte ve cinsiyetçi ifadelerle onu defalarca kez aşağılamaktadır. Ancak bu tutumuyla kitabın sonunda çelişerek Franklin hakkında olumlu sözler sarf etmektedir. Bazıları bunu Watson’un özür dilemesi şeklinde yorumlasa da kendi hatasını kabul ettiğine dair tek bir cümle bile hala yer almamaktadır.
Ölmüş bir kadının ardından yapılan haksız karalama çalışmalarından sonra söylediği birkaç olumlu cümle ne kadar özür sayılabilir, bilemiyoruz. Yine de kitapta geçen bu konu ile alakalı paragrafı direkt sizlere sunmanın doğru olduğuna inanıyorum:
“..Burada Rosy’nin başarılarına ilişkin bazı şeyler söylemek istiyorum. Kings’de yaptığı X ışını çalışmalarına, giderek artan bir şekilde olağanüstü olarak bakılıyor. Yalnızca A ve B biçimlerini çıkarmış olması bile ününü sağlamaya yeter. 1952’de Patterson yöntemlerini kullanarak fosfat gruplarının DNA molekülü dışında olduğunu göstermesi daha da büyük bir başarıdır. Daha sonra Bernal Laboratuvarı’na geçtiğinde tütün mozaik virüsünü ele almış ve sarmal yapı konusundaki nitel görüşlerimizi kısa bir zamanda kesin bir nicel tabloya dönüştürmüştür. Temel sarmal parametrelerini belirlemiş ve ribonükleik zincirin merkezi eksenle molekülün dış kenarı arasında yarı mesafede olduğunu da yine o bulmuştur.
O sıralar ABD’de olduğum için kendisini Francis kadar sık görmedim. Rosy, Francis’e sık sık akıl danışmak veya iyi bir şey yaptığında, bunun Francis’in mantığıyla da uyuşup uyuşmadığını görmek için gelirmiş. Artık önceki didişmelerimizin tüm izleri silinmişti. İkimiz de Rosy’nin kişisel dürüstlüğünü ve soyluluğunu kabul ediyor ve akıllı bir kadının, kadınları ciddi düşünce işlerinin dışında bir eğlence aracı olarak gören bir bilim dünyasına kabul edilebilmek için verdiği mücadeleleri yıllar sonra da olsa kavrıyorduk. Rosalind’in örnek cesareti ve sağlamlığı, kurtuluşu olmayacak derecede hasta olduğunu bildiği halde şikayet etmeyip ölümünden birkaç hafta öncesine kadar olağanüstü çalışmasını sürdürmesiyle hepimizi duygulandırdı.”
Bunun yanında Watson, 1999 yılında Harvard Üniversitesi’nde yaptığı bir konuşmada bu eleştiriler karşısında kendini savunmaya çalışırken olanların itirafında bulundu:
“Ortada dolaşan bir söylenti var: Francis ve ben güya King’s College’dekilerin verilerini çalmışız. Ben sadece Rosalind Franklin’in X ışını fotoğrafını gördüm ve sarmal orada görünüyordu. Biz de buna dayanarak bir ay içinde molekül yapısını elde ettik. Ne yapabilirdim, Wilkins bana o fotoğrafı göstermemeliydi. Ben bir çekmeceyi açıp kimsenin fotoğrafını çalmadım, onu bana gösterdiler.”
Tüm bunlar bir yana Rosalind Franklin, öğrencileri arasında bulunan Litvanya göçmeni yoksul bir genç olan Aaron Klug’un çok parlak bir geleceği olduğuna inanıyordu. Onun kendi çalışmalarını rahatça sürdürmesini istiyordu. Bu nedenle ölümüne yakın bir zamanda tüm malvarlığını öğrencisine miras olarak bıraktı. Klug, yıllar sonra Nobel Kimya Ödülü’nü kazandı. Yaptığı konuşmadaysa Franklin’e yer vermeyi ihmal etmedi:
“Zor ve geniş kapsamlı problemlerle başa çıkmayı bana Rosalind Franklin öğretti. Onun yaşamı kısa sürmeseydi, belki de çok daha evvel bu kürsüde hak ettiği yeri almış olacaktı”
Bu kadar başarılı bir kadının hakkının yenilmiş olması bilim tarihinde kendini unutturmayacak bir olay olmaktadır. Her ne kadar zamanında hakkı verilmemiş olsa da biz onun değerini hep aklımızın bir köşesinde tutacak, ona yapılan bu haksızlığı ve hak ettiği değeri unutmayacağız.
Editör: Berfin Yeşilyurt
KAYNAKÇA
Bekir Karaoğlu; Yüz defa ölen adam, bilim tarihinden insan manzaraları, Evrim Yayınevi, İstanbul, 2007.
James D. Watson; İkili Sarmal: DNA yapı çözümünün öyküsü, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara 1993 (Çevirmen: Alev Serin).
Yeni baskı: Say Yayınları, 2017
Edward Edelson; James Watson ve Francis Crick, hayatın yapıtaşları, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara 2007 (Çevirmen: Ulaş Apak)
NIH- US National Library of Medicine, The DNA Riddle: King’s College, London, 1951–1953
Matthew Cobb, Sexism in science: did Watson and Crick really steal Rosalind Franklin’s data?, The Guardian, 2015.
