Halo Effect
İlk İzlenimlerin Yanılsaması: Hale Etkisinin Gücü
İnsanları dış görünüşlerine göre mi yargılıyoruz? Yoksa ilk intiba sandığımızdan daha mı önemli?
Okulda, iş yerinde, konserde ya da sosyal medyada ilk defa gördüğünüz bir insan hakkında belirli önyargılara vardığınız ve buradan yola çıkarak farklı konularda da onun ne kadar iyi veya ne kadar kötü olacağını, istemsiz de olsa, kestirmeye çalıştığınız olmuştur. Peki ya bu bilinçli yaptığımız bir şey mi yoksa otomatik olarak gerçekleşen bir durum mu? İnsanlar beğendikleri kişileri daha yakından tanıyınca neden bazen hayal kırıklıkları yaşarlar? İşte bu sorulara Hale Etkisi aracılığıyla cevap bulmaya çalışacağız.
Hale sözcüğü, gök cisimlerinin çevresinde beliren ışık halkasına verilen isme denir. Bu ışık çemberi, bahsi geçen gök cisimlerini olduğundan büyük ya da parlak gösterebilir. İşte bazı insanlar da bizde bu izlenimi bırakır. Onlara dış görünüşleri ile ilgisi olmayan özellikleri atfetme yöneliminde oluruz. Buradan esinlenilmiş olacak ki bu bilişsel önyargıya Hale Etkisi ismi verilmiş.
İlk olarak bu konu hakkında araştırma yapan kişi Edward Thorndike olmuş. Thorndike, orduda yaptığı araştırmasında uçuş komutanlarından subaylarını birkaç kriterde değerlendirmelerini istemiş.
fiziksel görünüm, zekâ ve liderlik
Komutanlar, subaylarını Thorndike’ ın belirlediği fiziksel görünüm, zekâ ve liderlik konularında değerlendirmiş. Çıkan sonuçlarda Thorndike, fiziksel görünüm kriterinden yüksek puan alan subayların diğer konularla ilgili olarak pozitif bir korelasyona sahip olduğunu saptamış. Yani fiziksel görünümü iyi olarak değerlendirilen subaylar, komutanları tarafından liderlik ve zekâ kriterlerinde de iyi olacağı algısına sahip olmasına sebep olmuş.
Günlük Hayattan Örnekler
Aslında bu konu gündelik hayatımızda da tahmin ettiğimizden daha fazla karşımıza çıkıyor. İşte bazı örnekler:
. Oy kullanırken, oy vereceğimiz kişinin bizde bıraktığı ilk izlenim sebebiyle ülkeyi de iyi yöneteceği önyargısına kapılabiliriz.
. İş/Mülakat görüşmesinde, başvuran konumunda yer alan kişinin birkaç özelliğinden yola çıkarak (dış görünüş, konuşma tarzı vb.) genel olarak olumlu ya da olumsuz bir izlenim oluşabilir.
. Reklamlarda bir ünlüyü gördüğümüzde; ünlü kişiyi eğer tanıyor, takdir ediyor ve seviyorsak bu özellikleri reklamını yaptığı ürüne de atfederek bir bilişsel önyargıya düşebilir, ürünü almamızı ve kullanmamızı sağlayabilirler.
Sosyal Deney
Bu konuda araştırma yaparken Amerika’da yapılan bir sosyal deney oldukça ilgimi çekti ve sizlerle bazı bilgiler paylaşmak istiyorum.
Yapılan sosyal deneyde verilen bilgilere göre:
Amerika’da yapılan bir araştırma, işletme mezunlarının her bir ekstra boy uzunluğu için yılda altı yüz dolar daha fazla kazandığını ve yapılan 21 başkanlık seçiminden 17’ sini uzun boylu olan adayın kazanmış olduğunu söylüyor. Buradan yola çıkarak, yapılan sosyal deneyde 2 tane aktör kullanmışlar.
O halde Melvin (kısa) ve Marcus (uzun) ile tanışın. Aralarındaki bariz boy farkı dışında benzer görünüşte iki insan. İnsanlara sordukları ise bu iki aktörün kazançları.
Dış görünüşle bilinemeyecek bir soru olsa da insanlar bu noktada önyargılarını kullanıyorlar ve tahminlerde bulunuyorlar.
Marcus için tahmin edeceğiniz üzere 220 bin dolarlara varan yüksek yıllık gelir tahminleri yapılıyor. Ayrıca tahmin yapanların içinde Marcus için TYCOON benzetmesi yapan bile var.
Melvin için ise durum boyuyla doğru orantılı olarak düşük yıllık gelire sahip olduğu ve ortalama bir işte çalıştığına dair tahminler ile sonuçlanıyor.
Elbette sadece burada kurulan ilişkiden yola çıkarak doğru sonuca ulaşmak çok sağlıklı bir düşünce biçimi olmayacaktır fakat dış görünüş gibi ilk intiba sonucu fark edilebilecek özelliklerin, insanların birbirine olan bakış açısını ve düşüncelerini etkilediği de yadsınamaz bir gerçektir.
Acaba Nasreddin Hoca da Hale Etkisi’ ni biliyor muydu?
Nasreddin Hoca, hepimizin tanıdığı önemli bir güldürmece ustasıdır. Bir fıkrasında, davet edildiği bir yemeğe günlük kıyafetleriyle gittiğinde saygı görmemesi üzerine eve gidip şatafatlı bir kaftan giyerek tekrar döner. Bu kez şatafatlı kıyafetiyle davete katıldığında ise insanlar arasında etkili bir ilk intiba oluşturur ve ilgi görür. Espri yaparak “Ye Kürküm Ye!” der. Bu olay, Nasreddin Hoca’nın toplumu mizahi bir şekilde okuma ve analiz etme becerisini de tekrar gözler önüne seriyor.
Günümüzde de insanların değerlendirmelerindeki önyargıları ve yanılsamalarını anlamak üzere yapılan çalışmalardan biri olan Hale Etkisi ve benzeri konular psikoloji ve sosyolojide önemli araştırma konuları olarak yerini almaktadır.
Bir yazarı, oyuncuyu veya herhangi bir kişiyi yakından tanımadan diğer karakteristik özelliklerinin de yaptığı işle doğru orantılı olarak iyi olduğunu düşünmemiz sanırım Hale Etkisi ile alakalı bir yanılsama. Yazarı iyi bir yazar olmasından oyuncuyu ise iyi rol yapmasından etkilenerek diğer özelliklerini de öyle olmasını bekliyoruz.
Bize düşen ise bu önyargının farkında olmak ve bir sonraki kararımızı vermeden önce eleştirel düşünmek önemlidir.
Editör: Buse Özcan
