Evrensel Tasarım ve Erişilebilirliğe Yeni Bir Bakış
Oldukça dik merdivenlerden çıkmakta zorlandığınız oldu mu? Ya da sınıftaki tek solak olarak sağ elini kullanan bireyler için tasarlanan sıralarda zorlukla yazı yazmaya çalıştınız zamanlarınız? Takılıp düştüğünüz dik eşikler, ulaşmakta zorlandığınız yükseklikte raflar, bir türlü kapatamadığınız musluklar? İşte tüm bunlara kesin ve kapsayıcı bir çözüm üretmeyi amaçlayan bir yaklaşım olan Evrensel Tasarım’ı duydunuz mu, size bir anlam çağrıştırıyor mu? Bu yazımda sizleri hepimizin hayatına şöyle ya da böyle dokunan ve evrensel katılımı ve işlevselliği amaçlayan Evrensel Tasarım ve ilkeleri hakkında aydınlatmayı ve belki de daha fazla araştırmanız için bir kapı aralamayı amaçlıyorum.
Kısa Bir Tanım
Evrensel Tasarım terimi ilk kez 1970’li yıllarda North Carolina State University Center for Accessible Housing tarafından kullanıldı. Merkezin yöneticisi olan Ronald L. Mace, kavramın ilk ve en önemli öncüsü kabul edilir. Mimar, ürün tasarımcısı ve eğitimci olan Mace, evrensel tasarımın getirdiği en önemli değişimin “özel ihtiyaçlar” kavramının ortadan kalkması olduğunu vurguluyordu.
Evrensel tasarım, yaş, beceri ve durum fark etmeden toplumda katılım sağlayan tüm bireylerin ürün ve çevreleri kullanılabilmesini ve erişebilmesini amaçlayan bütünleyici bir yaklaşımdır. Yalnızca tasarım ve donanımı içeren bir yaklaşımdan ziyade sanatsal bakış ve çeşitli sağlık stratejilerini de içinde barındırmasıyla interdisipliner bir bakış açısına imkan tanır.
Evrensel tasarımda ana hedef kullanıcıdır ve yalnızca engelli bireyleri değil topluma dahil olan tüm insanları dahil eder, bu haliyle kapsayıcıdır. Ana fikir, tüm insanların, çeşitli nedenlerle engelli olarak kabul edilmesi ve tasarlanan çevrenin, adaptasyona ihtiyaç duyulmadan herkes tarafından kullanılabilir olmasıdır.
İnsanların mekana göre adapte olmasını değil, mekanların insanlara uymasını amaçlar. Tasarımcının görevi kullanıcıların gereksinimlerini en işlevsel şekilde karşılayacak yapılar ve çevresel tasarımları oluşturmaktır. Tasarımcının, farklı kullanıcıların ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak mekan verimliliğini arttırması ve kullanıcıların kolay ve güvenilir bir şekilde kullanabilmelerini sağlaması gerekir.
Erişilebilirlik, sürdürülebilir kalkınmanın anahtarı olarak da görülen maddelerden biri. Çünkü erişilebilirlik ile yaşam kalitesi artmakta ve kentsel çevre daha yaşanabilir bir hale gelerek toplumsal katılımı arttırmaya olanak sağlayan somut imkanlar tanımaktadır.
Engelsiz Tasarım ve Evrensel Tasarım
Engelsiz tasarım ve bunu kapsayan evrensel tasarım, kentsel mekan tasarımını, fiziksel bütüncül bakış ve toplumsal bütüncül bakış yönünde bir tasarım olarak inceler. Bu açıdan, kavramları ve içeriğiyle sürdürülebilir kentsel kalkınma ve kentsel ekoloji ile doğrudan ilgilidir. Tüm bunlar engelsiz tasarımın, ekolojik tasarım kavramının bir bileşeni olarak kabul edilmesini sağlar.
Açıklayıcı 7 İlke
Evrensel Tasarım kendi içerisinde 7 ana ilkeyi barındırır ve genel yaklaşım bu ilkeler etrafında şekillenir.
- İlke: Eşit Kullanım
Tasarım farklı yetenekleri olan kişilerce kullanılabilir olmalıdır. Bu durum hem ürün tasarımını hem de mekan ve çevre tasarımını kapsamalıdır.
2. İlke: Kullanımda Esneklik
Tasarımın bireysel tercihler ve yetenekler konusunda geniş seçenekler içermesi gereklidir. Aynı zamanda çeşitli kullanım biçimleri sağlamalı ve seçeneklere olanak tanımalıdır.
3. İlke: Basit ve Sezgisel Kullanım
Tasarımın kullanımının kullanıcının deneyimine, bilgisine, dil yeteneklerine ve dikkat seviyesinden bağımsız şekilde, kolay anlaşılabilir olması gereklidir. Tasarım ve mekan kurgusunun kolay anlaşılabilmesi için basit olması ve kolay algılanabilir olması önemlidir.
4. İlke: Algılanabilir Bilgi
Tasarım ürünü, çevre ve mekan, kullanımla ilgili gerekli bilgilendirmeyi kullanıcısına çevrenin şartlarından ve kullanıcının algılama yeteneklerinden etkilenmeyecek şekilde etkin bir biçimde verebilmelidir. Bilginin veriliş biçimi de görsel, sözel, dokunsal şekilde çeşitlendirilebilir olmalıdır.
5. İlke: Hatalara Dayanım
Tasarım, tehlikeleri ve kaza veya irade dışı hareketlerin kötü sonuçlarını en aza indirmelidir. Tüm kullanıcıların tehlike ve kazalara karşı korunması elzemdir. Tehlike ihtimallerine karşı kullanıcı bilgilendirilmeli ve çeşitli uyarılarla desteklendirilmelidir.
6. İlke: Düşük Fiziksel Çaba
Tasarım ürünleri ve mekanları minimum güçle efektif ve konforlu şekilde kullanılabilmeli, mekan ve çevrelere minimum güç harcanarak konforlu şekilde erişilebilir olmalıdır.
7. İlke: Yaklaşım ve Kullanım İçin Boyut ve Mekan
Her türlü kullanıcının vücut boyutu, duruş şekli ve hareketlilik özelliklerine uyum gösterecek yaklaşım, erişim ve kullanım boyut ve alanının sağlanması gereklidir.
Erişilebilir Çevre ve Toplumsal Katılım
Erişilebilirlik kavramı, evrensel tasarımın da amacı gereği yaş, cinsiyet, beceri ve durum farkı gözetmeksizin her çeşit insana karşı duyarlı ve daha kolay yaşanabilir bir çevreyi mümkün kılması sebebiyle sürdürülebilirlikle doğrudan ilişkilidir. Sürdürülebilir bir kentsel tasarım için erişilebilirlik ve evrensel tasarım konusu ana hedefler haline getirilmeli, erişilebilirlikle ilgili çalışmalar yaygınlaştırılmalıdır. Tasarımcıların yanı sıra, kullanıcı ve çevre arasındaki ilişkiyi sürdürülebilir kılabilmek için toplumun da bu konuda bilinçlenmesi de önem taşır.
Herkes için tasarım yolculuğunda adımlar attığımız ve toplumsal katılımı arttırdığımız yarınlara inanıyorum.
Aleyna Kayım
