Toplum 5.0'a Doğru
Harari’yle Toplum 5.0'a Bakmak
Dünya tarihi boyunca insan — doğa ilişkileri değişken ve bir süreç içerisinde gelişmiştir. İnsanlar, kendi tarihlerinin başında doğayla iç içe, ona bağlı bir konumda bulunurken bu durum zamanla değişmiştir. Dolayısıyla doğanın insan üzerindeki hakimiyeti zamanla azalmıştır. Çeşitli aletler icat eden, keşifler yapan insanlar bu süreçte belki de en büyük adımlardan birini atmışlardır. İnsanların farklı farklı aletler icat etmesi aynı zamanda doğaya karşı çeşitli stratejiler geliştirmeleri anlamına da gelmektedir. Bu sebeple günümüzden bakınca çok basit bir teknoloji gibi gözükse de o zamanda yapılan aletler aslında birçok şeyin önünü açmıştır. Teknoloji, göz ardı edilemeyecek bir önem sahiptir çünkü teknolojiye sahip olan kişi güce de sahip olur. Bu, tarih boyunca da bu şekilde yaşanmış, dünya bu şekilde şekillenmiştir. Teknolojik güce sahip olan kişiler her zaman diğerlerine karşı daha üstün bir konuma yerleşmiştir. Ayrıca bu durum dünya çapında da geçerlidir. Teknolojik olarak gelişmiş ülkeler diğer ülkeler üzerinde üstünlük, hakimiyet kurmuştur. Hiyerarşik olarak şekillenen bu süreç günümüzde de aynı şekilde devam etmektedir. Bu noktada tarım toplumuna geçiş ve sanayi devrimi, hatta devrimleri önemli dönüm noktalarıdır. “İlkel toplum insanı tarım devrimi ile tarım toplumu modelini, tarım toplumu insanı sanayi devrimiyle sanayi toplumu modelini, sanayi toplumu insanı da teknolojik devrimle bilgi toplumunu yaratmıştır. Bu devrim niteliğindeki değişmeler dünyanın tüm uluslarında aynı zamanlarda ve aynı hızda yaşanmamışsa da uygarlık tarihi açısından bakıldığında, uygarlığın bugün geldiği en üst noktada yaşanan değişimler, toplumsal değişim için belirleyicidir” (Canlıoğlu, 2008).
Sanayi devriminin temelinde su ve buhar gücüne dayanan bir sistem yatmaktadır. “18. yüzyılın ortalarında, sanayi açısından ilk hareket İngiltere’de başlamıştır. İngiltere’yi, ABD ve Almanya gibi Avrupa ülkelerinin izlemesinin ardından tarım toplumu sanayi toplumuna dönüşmeye başlamıştır. Bu bağlamda, Thomas Newcomen 1712'de buhar motoru olarak bilinen ilk önemli teknolojiyi icat etmiştir. Daha sonra James Watt buhar motorunu geliştirmiştir. Bu gelişme, çalışanların çoğunu tarlalardan fabrikalara taşımıştır. Bu sayede, dokuma endüstrisinde bir çok makine icat edilmiş ve beraberinde bu makinelerin içinde yer aldığı daha büyük fabrikalar inşa edilmiştir” (Dombrowski ve Wagner, 2014:101, akt. Saracel ve Aksoy, 2020: 27). Dolayısıyla endüstri 1.0 olarak adlandırılan bu dönem oldukça önemli bir kırılma noktasıdır.
Endüstri 2.0’da elektrik gücü ön plana çıkar, otomobil teknolojisi gelişir. Aynı zamanda seri üretim de bu dönemin başlıca kavramlarındandır. Fordizm diye adlandırılan bu seri üretim “Geçen yüzyıl boyunca en baskın olarak kullanılan üretim yöntemidir. 1920'li yılların başında uygulamaya konan yöntem, vasıfsız işçilerin bir üretim bandı oluşturduğu, kitle üretimi ve kitle tüketimi üzerine kurulu bir sistemdir. Her bir işçi üretim bandında çok küçük ve vasıfsız bir işle görevlendirilmiş olup, bütünün (yani üretilen ürünün) ne olduğu konusunda bilgisizdirler” (Wikipedia, 3 Şubat 2022). Yani burada işçinin kendi ürününe yabancılaştığı bir sistem kurulur. Dolayısıyla Taylorizm de bu dönemin önemli kavramlarındandır.
Endüstri 3.0 ise “1970’lerden 2010 yılına kadar süren dönem içerisinde üretimin otomasyonu ve sayısallaşması olarak tanımlanmaktadır. Yani aynı zamanda çeşitli alanlardaki teknoloji (bilgisayar, mikroelektronik, fiber optik, lazer) kadar bilimsel alanlardaki (telekomünikasyon, nükleer, biyotarım ve biyogenetik) ilerlemelerin üretimin yönünü ve biçimini etkilemesi olarak da bilinmektedir. Bu 178 devrimde enerji kaynağı olarak yenilenemez kaynaklardaki sıkıntılar ve çevresel kaygılarla, güneş ve rüzgâr gibi yenilenebilir enerji kaynakları olmuştur” (Davutoğlu, 2020:177).
Endüstri 4.0’ın başlıca “…özelliği, insanlar, makineler ve ürünler arasında gerçek zamanlı iletişim, bağlantı ve tanımları gerçekleştirebilmesi ve son derece yüksek bir esneklik içinde müşteri taleplerine göre özelleşmiş ve dijitalleşmiş akıllı imalat modeli geliştirmesidir. Bu akıllı imalat modelinin esası; üretimin merkezileşmeden çıkarılıp yerelleştirilmeye dönüşümü ve ürünün tek tip olmaktan, kişiye özel (customized) hale dönüşümüdür. Kullanıcıların ise kısmi değil, üretime tamamen katılabilmesidir. Bu ise, imalat sanayiinin geniş bir ICT adaptasyonu ve ilave olarak gerçek dünyanın sınırları ile sanal dünyanın olanaklarını birleştiren ve siber fiziksel üretim sistemleri (SFS) olarak bilinen yapıların devreye alınmasını gerektirmektedir” (Fırat ve Fırat, 2017: 10–11). Burada yapay zekâ ve nesnelerin interneti ön plandadır.
Son olarak günümüzde Toplum 5.0 kavramı ortaya çıkmıştır. Bu kavram bir bilişim fuarı olan CeeBIT’e katılan Japonya Başbakanı Shinzo Abe tarafından açıklanır. Abe, teknolojinin refahı sağlayacak bir şey olduğunu söyler. “Toplum 5.0’ın temel amacı teknolojik gelişmelerin topluma entegre edilmesini sağlamaktır. Böylece teknolojiden korkan bir toplum yerine teknoloji ve onun getirdikleri ile işbirliği içerisinde yaşayan bir toplum yaratmak amaçlanmaktadır. Toplum 5.0’ın, ilk olarak Endüstri 5.0 ismiyle ortaya çıkarılmamasının nedenlerinin başında, teknolojinin sosyal hayat ile entegrasyonunun sağlanması yer almaktadır” (Gökten, 2018: 884).
Tüm bu süreçte görüyoruz ki teknolojiyi elinde tutarak güç kazanan insan artık kendi kendini aşağıya çekiyor. Teknoloji giderek insandan daha üstün bir konuma geliyor ve hayatımızın her alanına entegre oluyor. Toplum 5.0’ın mutluluk vaadi ise bu durumu güçlendiren bir politika izlendiğini açıkça gösteriyor. Kısacası insan-tanrı-teknoloji tanrıya geçiş olarak görebiliriz bu süreci. Yuval Noah Harari’nin ifadesiyle “21. yüzyılda geçmişte görülmediği kadar güçlü kurgular ve totaliter dinler yaratacağız. Biyoteknoloji ve bilgisayar algoritmalarının yardımıyla bu dinler dakika dakika varlığımızı kontrol etmekle kalmayacak; cennetler ve cehennemlerden oluşan bütünlüklü sanal dünyalar yaratacaklar. Kurguyu gerçekten, dini de bilimden ayırmayı başarmak hiç olmadığı kadar zor olacak.” (Harari, 2016, 187).
Yakın bir zamanda sanal bir evren olarak kurulan Metaverse şu an tüm dünyanın gündemi haline geldi ve giderek insanların hayatına sızıyor. Bir haberde aktarılanlara göre Hindistanlı bir çift Metaverse’te 2000 kişinin katılacağı Hogwarts temalı bir düğün yapacağını açıkladı. Şaşırtıcı olan ise düğüne partnerlerden birinin ölen babasının da avatarı yapılarak katılacak olması (NTV, 24 Ocak 2022). Başka bir haber ise sanal hac yapmakla ilgili. Buna göre “SUUDİ Arabistan, Müslümanların Kabe’yi sanal olarak ziyaret etmelerini sağlayacak bir Metaverse girişimi başlattı. Müslümanların “Sanal Hacerülesved” (Virtual Blackstone) isimi verilen teknoloji girişimiyle ‘sanal hac’ yapması mümkün hale geliyor” (Haber.com, 29 Ocak 2022). Bir başka haberde ise Metaverse’te emlakçılık yapıldığını görüyoruz. Aktarılana göre “Sultanahmet Camisi, Ayasofya Camisi gibi yapılar da buradan satın alınabiliyor. Sultanahmet Camisi 0.1 Ethereum’a (yaklaşık 334 dolar) satışta iken Ayasofya Camisi’ni sanal ortamda satın almak için 100 Ethereum (334.396 dolar) isteniyor” (Gazete Duvar, 14 Ocak 2022). Son olarak ise “2021'in kasım ayında Türkiye’nin ilk metaverse ajansı olduklarını duyuran STANDBY ME artık tüm ofis süreçlerini kendi metaverse’ü üzerinden yöneteceğini duyurdu. Ajans tüm toplantılarını, markalar ile olan süreçlerini, ekip sohbetlerini ve en önemlisi ‘happy hour’larını kendi metaverse ofisinde gerçekleştirecek” (Sputnik, 3 Şubat 2022).
Metaverse için süreç bu şekilde ilerlerken bir yandan da robotlarla ilgili yeni gelişmeler yaşanıyor. Sputnik’in aktardığına göre “Hassas robot, ilk kez insan yardımı olmadan kapalı cerrahi operasyon gerçekleştirdi” (Sputnik, 28 Ocak 2022). Bir başka habere göre “Bilim insanları kan damarlarındaki tıkanıklıkları temizlemek için sarmal bir pervane kullanan tirbuşon şeklinde mikro robot geliştirdi. Robot ilaçlardan 5 kat etkili oldu” (TRT Haber, 12 Ocak 2022). Başka bir habere göre “Çin’in doğusundaki Şanghay’da bulunan bir akvaryumda 4.7 metre uzunluğundaki 350 kilogramlık biyonik robot balina köpekbalığı sergilendi” (Hürriyet, 29 Ocak 2022). Yine başka bir habere göre “İnsansı robot Beomni 1.0 yemek pişirip, eşya taşıyıp hatta enjeksiyon yapıp evdeki en büyük yardımcı olmaya hazırlanıyor. Robot ilk kez Las Vegas’taki 2022 Tüketici Elektroniği Fuarı’nda görücüye çıkacak” (TRT Haber, 4 Ocak 2022). Başka bir haberde hasta bir çocuğun yerine okula bir robotun gittiği aktarılıyor (Yeni Akit, 15 Ocak 2022). Son olarak “İtalya’da doğal afetlerin ardından molozları kaldırarak ve enkazın üstünde uçarak insanların hayatını kurtarabilecek “iCub” adlı bir robot geliştirildi. Marvel evrenindeki süper kahramanlardan biri olan Iron Man benzeri bir zırha sahip olan robotun çok yakında kullanılabileceği aktarıldı” (NTV, 19 Ocak 2022).
Sonuç olarak görüyoruz ki her şey “gerçek” insanın ve dünyanın elinden alınıyor. Kendimize yeni dünyalar ve yeni bedenler yaratıyoruz. Ayrıca yaptığımız birçok şeyi robotlara devrediyoruz. Yukarıda verdiğim örneklerde görüldüğü gibi robotlar artık ameliyat yapıyor, okula gidiyor, ev işi yapıyor. Hatta robot insan ve balina var. Tüm bunlarla beraber Metaverse diye bir “gerçek” de hayatımızı giriş yapmış durumda. Yaşam alanlarımız, gündelik pratiklerimiz, düğün yapmak ve hatta hacca gitmek gibi eylemlerimiz bile yavaş yavaş bu alana aktarılıyor. Önceden insan kendi ürettiğine yabancılaşırken artık kendine yabancılaşıyor. Artık önemli olan şey veri, veri akışı. “Dataizm Homo sapiens’i Homo Sapiens’in diğer hayvanlara yaptığını yapmakla tehdit ediyor. İnsanlar tarih boyunca küresel bir ağ oluşturdu ve her şeyin değerini bu ağdaki işlevine göre değerlendirdi. İnsanın gururu ve önyargıları bu ağdaki kritik konumu sayesinde perçinlendi. İnsanlar bu ağdaki en önemli işleri yerine getirdikçe, ağın tüm kazanımlarını kendimize mâl etmeye başladık ve kendimizi yaratılışın doruk noktasına yerleştirdik. Tüm diğer hayvanların yaşamı ve deneyimleri değersizleşti çünkü insanlardan daha işlevsizlerdi ve işlevsiz hale gelen hayvanların zamanla soyu tükendi. Gelgelelim insanlar işlevsel konumlarını kaybettiğinde, biz de yaratılışın zirvesinde olmadığımızı fark edeceğiz. Kutsadığımız değerler bizi unutulmaya yüz tutmuş mamutların ve Çin nehir yunuslarının kaderine mahkûm edecek. Geriye dönüp bakıldığında insanlık kozmik veri akışının içinde minik bir dalgalanmadan ibaret kalacak” (Harari, 2016, 413). Peki ya bu durum iddia edildiği gibi insanlara mutluluk mu getirecek yoksa onları veri kölesi mi yapacak?
KAYNAKÇA
· Canlıoğlu, Gözde. Değişen Toplum Yapılarında Bilginin Değişen Konumu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiye Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
· Davutoğlu, Naci Atalay. “ÜÇÜNCÜ VE DÖRDÜNCÜ SANAYİ DEVRİMLERİ ARASINDAKİ TEMEL VE SİSTEMATİK FARKLILIKLARIN DETERMİNİST BİR YAKLAŞIMLA ANALİZİ”. Management and Political Sciences Review 2/1 (Ekim 2020) 176–194. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mpsr/issue/57618/739808
· Fırat, Seniye Ümit ve Fırat, Oktay Zihni. “Sanayi 4.0 Devrimi Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme: Kavramlar, Küresel Gelişmeler ve Türkiye”. Toprak İşveren Dergisi 114 (2017) 10–23.
· Gazete Duvar. “Metaverse emlakçılığı: Dünya simgeleri satışta” (14 Ocak 2022). https://www.gazeteduvar.com.tr/amp/metaverse-emlakciligi-dunya-simgeleri-satista-haber-1549200
· Haber.com. “Metaverse ile sanal hac kabul olur mu?” (29 Ocak 2022). https://www.haber.com/metaverse-ile-sanal-hac-kabul-olur-mu-591038/
· Harari, Yuval Noah. Homo Deus: Yarının Kısa Bir Tarihi. çev. Poyzan Nur Taneli. İstanbul: Kolektif Kitap, 2016.
· Hürriyet. “Çin robot balina köpekbalığını tanıttı!” (29 Ocak 2022). https://www.hurriyet.com.tr/dunya/cin-robot-balina-kopekbaligini-tanitti-41993070
· NTV. “Düğünlerini metaverse’te yapacaklar: Ölen kayınpeder de katılacak” (24 Ocak 2022). https://www.ntv.com.tr/amp/galeri/teknoloji/dugunlerini-metaversede-yapacaklar-olu-kayinpeder-de-torene-katilacak,cZEKZfvtFUm0-7a3wZyntQ
· NTV. “Iron Man zırhıyla donatıldı: Enkaz altında kalan afetzedeleri kurtarmak için robot geliştirildi” (19 Ocak 2022). https://www.ntv.com.tr/amp/galeri/teknoloji/iron-man-zirhiyla-donatildienkaz-altinda-kalan-afetzedeleri-kurtarmak-icin-robot-gelistirildi,fNfNRUJyVUaW8wBTBafzuw
· Okan Gökten, Pınar. “KARANLIKTA ÜRETİM: YENİ ÇAĞDA MALİYETİN KAPSAMI”. Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi 20/4 (Aralık 2018) 880–897. http://dx.doi.org/10.31460/mbdd.460897
· Saracel, Nüket ve Aksoy, Irmak. “Toplum 5.0: Süper Akıllı Toplum”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 9/2 (Haziran 2020), 26–34. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ssrj/issue/54392/723684
· Sputnik. “Hassas robot, ilk kez insan yardımı olmadan kapalı cerrahi operasyon gerçekleştirdi” (28 Ocak 2022). https://tr.sputniknews.com/20220128/hassas-robot-ilk-kez-insan-yardimi-olmadan-kapali-cerrahi-operasyon-gerceklestirdi-1053234606.html
· Sputnik. “Türkiye’nin ilk metaverse ajansı, ofisini metaverse’e taşıdı” (3 Şubat 2022). https://tr.sputniknews.com/20220203/turkiyenin-ilk-metaverse-ajansi-ofisini-metaversee-tasidi-1053435935.html
· TRT Haber. “İnsansı robot Beomni 1.0 halkın karşısına çıkıyor” (4 Ocak 2022). https://www.trthaber.com/haber/dunya/insansi-robot-beomni-10-halkin-karsisina-cikiyor-641703.html
· TRT Haber. “Kana mikro robot gönderip pıhtılaşmayı çözdüler” (12 Ocak 2022). https://www.trthaber.com/haber/dunya/kana-mikro-robot-gonderip-pihtilasmayi-cozduler-644339.html
· Yeni Akit. “Almanya’da bir robot, öğrenci yerine okula gidiyor!” (15 Ocak 2022). https://www.yeniakit.com.tr/haber/almanyada-bir-robot-ogrenci-yerine-okula-gidiyor-1617369.html
· Wikipedia, “Fordizm”. Erişim 3 Şubat 2020. https://tr.wikipedia.org/wiki/Fordizm
