Batakari of Banani
De dunne lijn tussen traditie en moderniteit in Ghana
6 maart 2007, Onafhankelijkheidsdag in Ghana. President Kufuor zorgt tijdens en na de ceremonie voor controverse wanneer hij in pak en niet in de nationale klederdracht verschijnt. Volgens sommigen scheidt hij zich door zijn kledingkeuze van zijn Ghanese cultuur.
“He must appear in our culture’s attire. A suit is a foreign culture. It doesn’t symbolize what we are.”
-Fred Tsagli over president Kufuor
De kwestie speelt al langer en heeft alles te maken met nationalisme, waarbij politiek en cultuur moeilijk te scheiden zijn. Tijdens en na de dekolonisatie wilden politieke leiders in veel Afrikaanse landen een nationale gemeenschap vormen om zich af te zetten tegen de blijvende aanwezigheid van hun voormalige koloniale moederland. Ook na de politieke onafhankelijkheid bleven haar culturele kenmerken aanwezig in de nieuw natie. Leiders zagen zich niet als onafhankelijk van de voorgaande overheersers als hun staat niet zo veel mogelijk vrij was van hun onderwijs, hun kunstzinnige normen en waarden, hun taal en hun filosofie. Tegelijkertijd wilden ze hun staat op een moderne en vooruitstrevende manier organiseren. Dit viel soms moeilijk te combineren met aandacht voor hun Afrikaanse roots in tribalisme en traditionalisme. Het is interessant om te zien op welke wijze een voorganger van Kufuor dit pad bewandelde: Kwame Nkrumah, de eerste president van onafhankelijk Ghana. Ik keek naar de manier waarop hij zich kleedde tijdens conferenties, persbijeenkomsten en andere speeches. Wat opviel was het feit dat veel afhing van het publiek dat hij aansprak en het onderwerp waar hij over praatte. Uit die informatie kunnen conclusies getrokken worden over Nkrumah’s politieke en culturele standpunten.
‘‘We must change our attitudes, our minds, we must realise that from now on, we are no more a colonial but a free and independent people’’
-Kwame Nkrumah, Onafhankelijkheidsspeech
Laten we beginnen bij de onafhankelijkheid van Ghana op 6 maart 1957. Ook Nkrumah wilde zich afzetten tegen de koloniale cultuur. Door middel van onderwijs wilde hij een nationale gemeenschap creëren die trots was op haar Afrikaanse achtergronden. Veel intellectuelen die aan westerse universiteiten waren opgeleid hadden aangeleerd gekregen dat de westerse cultuur superieur was aan de Afrikaanse. Nkrumah wilde dit beeld na de onafhankelijkheid van Ghana afbreken. Neem alleen al de naam Ghana, afkomstig van een koninkrijk waarvan de grenzen tijdens haar bestaan van de achtste tot de dertiende eeuw die van het huidige Ghana nooit hebben geraakt. De geschiedenis waarmee de regering van Nkrumah kon werken was er een van tribalisme en traditionalisme. Tribalisme bleef een factor die de nieuwgeboren natie kon verdelen. Maatregelen als gemengd onderwijs en gemengde huwelijken moesten dat zo veel mogelijk voorkomen. Wanneer Nkrumah de onafhankelijkheid van Ghana uitroept worden meerdere van de bovenstaande gedachtegangen uitgedragen door de kleding die hij draagt.
Hij droeg de Ghanese kiel (Batakari) en een kufi. De kufi komt in meerdere landen en vormen terug als bron van Afrikaanse trots, ook de fez is een voorbeeld. De Ghanese kiel werd samen met Kente tot nationale kledij gedoopt. Een belangrijk gegeven is het feit dat beide stoffen oorspronkelijk bij een andere stam horen. De Ghanese kiel komt van de Fante uit het noorden en Kente komt uit het zuiden en midden van het land. Kente kent zijn oorsprong bij de grootste bevolkingsgroep binnen Ghana, de Asante, waar Nkrumah zelf toe behoorde. Nkrumah maakte bewust de keuze een kledingstuk afkomstig van een andere stam dan die van hemzelf te dragen op mogelijk de belangrijkste dag van zijn politieke carrière. Het geheel benadrukt de functie als bruggenbouwer die hij voor zichzelf zag, samen met het belang dat hij hechtte aan Afrikaanse cultuur.
‘‘Our independence is meaningless unless it is linked up with the total liberation of Africa’’
-Kwame Nkrumah, Onafhankelijkheidsspeech
Na de onafhankelijkheid van Ghana benadrukte Nkrumah het feit dat de strijd nog niet gestreden was. Hij was betrokken bij het Panafrikanisme en initieerde de eerste All African People’s Conference in Accra in 1958. Kernpunten van de beweging en gesprekspunten van de Conferentie waren de dekolonisatie van de resterende Afrikaanse landen, het economisch en politiek versterken van de onafhankelijke landen en een einde aan de westerse invloeden. Het Afrikaanse continent moest zich zowel ontworstelen aan kolonialisme als aan neokolonialisme. Die drang naar onafhankelijkheid voor het hele continent komt naar buiten wanneer hij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties toespreekt. In dit geval lijkt vooral het onderwerp waarover gesproken werd een belangrijke factor van invloed op de manier waarop Nkrumah zich presenteert. Wanneer hij op 23 september 1960 spreekt over dekolonisatie en neokolonialisme dan draagt hij Kente. Kente komt van de Asante en behoort, zoals eerder is vermeld, samen met de Ghanese kiel (Batakari) tot de nationale kledij van Ghana. Kente wordt als het meest hoogstaande Ghanese textielproduct gezien en elke kleur en elk patroon heeft een eigen betekenis. De stof is de trots van de Ghanese bevolking en was ook invloedrijk in de Black Power beweging. Ook nu nog dragen studenten overal ter wereld shawls met Kente-patronen wanneer zij afstuderen.
Het jaar na deze ‘Dawn of a new era’ speech staat hij nogmaals voor de Algemene Vergadering. De VN sprak op 7 maart 1961 over een nieuwe resolutie omtrent de Congo-crisis en Nkrumah vroeg steun voor zijn voorstel om de troepenmacht onder Afrikaans leiderschap te stellen. Hier draagt hij een pak, alsof hij wil zeggen: ‘Wij Afrikaanse naties zijn klaar voor deze verantwoordelijkheid, even klaar als jullie’. De associaties die traditionele kledij bij westerse politici teweegbrachten waren soms nog die van tribalisme en achterstand. Nkrumah probeert deze associaties te voorkomen door zichzelf qua kleding op hetzelfde ‘niveau’ te plaatsen.
Naast de Pan-Afrikaanse beweging en de AAPC zette Nkrumah zich ook voor een andere internationale beweging in. Samen met Nasser, Nehru, Tito, en Soekarno was hij een belangrijk figuur binnen de Non-Aligned Movement (NAM) die in 1961 ontstond in Belgrado. De beweging bood een derde optie in een wereldomvattend conflict tussen de VS en de USSR. Ze gaf vooral landen die net afhankelijk geworden waren van hun imperiale overheersers de kans om niet in dit conflict meegetrokken te worden. Daarnaast zette de beweging zich in voor het terugdringen van westerse invloeden in haar deelstaten en de wereldwijde economische ongelijkheid. Op foto’s waarop de bovengenoemde leiders te zien zijn verschijnt Nkrumah in pak. Dit is het geval bij ontmoetingen bij VN-bijeenkomsten maar ook op foto’s tijdens en rondom de Belgrado-conferentie. Ook hier lijkt de kledingkeuze gelijkheid te willen benadrukken.
De bovengenoemde voorbeelden lijken geen anekdotisch bewijs te vormen wanneer ze vergeleken worden met het andere beschikbare fotomateriaal. In Ghana zelf droeg Nkrumah doorgaans Kente. Het voorbeeld van de ophef rondom de kledingkeuze van president Kufuor in 2007 geeft aan dat grote delen van de Ghanese bevolking na de onafhankelijkheid als het ging om kleding bepaalde verwachtingen hadden van hun politieke vertegenwoordigers. De oorsprong van deze verwachtingen is bij Nkrumah terug te vinden. Voor bezoeken aan het buitenland is het beeld diverser, vaak draagt Nkrumah bij evenementen in het buitenland een pak. Dat is de manier waarop hij (modern) Ghana wil representeren. Er zijn daarentegen ook veel uitzonderingen op deze regel aan te wijzen. In de kledingkeuze van Nkrumah zijn dus zeker patronen te ontdekken. Dit maakt uitzonderingen op deze patronen, zoals de ‘Dawn of a new era’ speech, echter extra interessant om te onderzoeken.
