Чинагийн Галсан гуайтай хамгийн анх 2015 оны 04 сарын 19-ны өдөр уулзаж байсан юм. “Номын жор” уулзалтынхаа 14 дэх зочноор урьж ярилцах боломж тохиосон нь энэ л дээ. Ярилцаж үзээгүй хүнд хахир хатуу мэт харагдавч, цагийг ягштал баримталдаг, уян зөөлөн, уртын дуунд дуртай, өөрөө ч сайхан дуулдаг хүн юм билээ. “Ийм сайхан хүнээс, тийм сайхан зохиолууд төрөх нь аргагүй ээ” хэмээн өөртөө хэлж суусан. Би бодит амьдралыг, үнэнийг л хүүрнэдэг хэмээн ярина. Аргагүй ээ, үнэн учраас л олон уншигч “Аянгат цагийн тууж”-ийг уншихаараа уйлдаг байх. Урлаг үнэнийг л нэхдэг. Номдоо таван жилийн өмнөх ярилцлагаа оруулж болох байсан ч нэг л юм дутуу санагдаад хоёр дахь удаагаа ярилцахаар өдөр, цаг товлож чадсан нь энэ л дээ. Бидний яриа Бэлхийн Хадатын аманд байрлах хоёр давхар байшингийнх нь бичгийн өрөөнд болсон юм.
Төв замаасаа салаад гудамж руу ороход л Гааяа гуайнх гэдэг нь мэдэгдэнэ. Гудамжаа дагуулан битүү мод тарьжээ. Энэ хавьдаа ногоон төгөл бий болгосон нь, үйлстэй нь шууд холбоотой. Тэрээр эх орондоо өөрийн хүч, хөрөнгөөр нэг сая мод тарина гэж амлаад өдгөө 930 мянган мод тарьж ургуулжээ. Таван жилийн өмнө уулзахад 500 мянган мод тарьж ургууллаа гээд инээж суусан сан. Таван жилийн дотор 430 мянган мод тарьж ургуулжээ. Суулгацаа өөрөө бэлдэж тарина. Ууланд ургаж буй модыг авч ирээд суулгахыг хулгай, дээрэм гэж үзнэ. Үнэхээр л хулгай юм даа. Тэрээр Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойгоор 2 дахь сая модоо тариад эхэлчихсэн байхаар зорилго тавин ажиллаж, амьдарч байна.
Түшиг дүүгийн хамт гэрийнх нь гадна очиход бэр нь биднийг тосож авав. Хоёр давхарт гарахад таван жилийн өмнөх шигээ гараас чанга атгаж, духан дээр үнэрлээд “За сайн байна уу? Бор банди, дээшээ” гэв! Нас ная дөхөж яваа гэхэд гар нь ямар чанга гэж санана. Ингээд Гааяа ах, суут хөгжмийн зохиолч Бетховен, алдарт Фаустыг бүтээгч, зохиолч Гёте гурав биднийг угтав. Модод навчсаараа уйлж, цас буригнасан хоёр мянга хорин оны “Арван сарын тэнгэр доор” бидний яриа эхэлсэн юм.
Таны гар таван жилийн өмнөх шигээ л чанга байна шүү?
Ах нь одоо 80 руу явж байна даа.
Чанга байна. Таныг би таван жилийн өмнө залуустай уулзуулж байсан. Хамт таны дуртай дууг дуулсан даа.
Ямар дуу дуулсан билээ?
“Гандий мод”.
Тийм ээ тийм. Сайхан дуулдаг шүү. Алив нэг дуулаач.
Гандий юу модондоо
Галуу эргэнэ ээ хө
Газрын маань холоосоо
Хүү маань ирнэ ээ хө
Тоорой юу модондоо
Тогоруу эргэнэ ээ хө
Тоосны маань холоосоо
Хүү маань ирнэ ээ хө
Самартай юу модондоо
Шаазгай шагширна даа хө
Санааны маань үзүүрээсээ
Хүү маань ирнэ ээ хө…
Ай сайхаан сайхан. Ийм сайхан дууг дуулж явалгүй яахав. Ардын дуу сонсохоор л нүдэнд нутаг харагдаад байдаг юм. Би бол ийм дуунд дуртай. Хүний сэтгэлд хүрсэн, сунжралдсан, нунжралдсан аятай ийм дуу их сайхан. Тас түс гэсэн юманд би их дургүй.
Гааяа ах аа таны нутаг, бага нас, багшийн тань тухай яриагаар эхлэх үү? Таны багшийг хэн гэдэг хүн байсан бэ?
Багшийг маань Пүрбү гэдэг. Тувагаар Пүрвү. 1911 онд төрөөд 1994 оны 06 сарын 14-ны өдөр нас барсан. Миний бага нас маш хөгтэй. Миний төрсөн он, сар тодорхойгүй. Би хэдэн онд төрснөө мэдэхгүй. Мэдэх үндэс байгаагүй. Ээж маань намайг төрүүлэхээс өмнө жирэмсэн, тэр нь ихэр байж л дээ. Тэгэж байтал Зөвлөлтийн нэг Буриад авгай ирэхдээ мэдэмхийрээд, хүүхэд чинь гарах цаг нь болчихсон байна, хүүхдээ одоо гарга гээд нэг улаан эм өгснөөс болж хүүхдээ дутуу гаргачихаж. Ингээд ихэр хүүхэд дутуу гараад арав хоноод буцчихсан. Аав минь их гутарч, “Будантай өдөр явлаа, буянтай өдөр буцаад ирээрэй” хэмээн хурайлаад хоёр жаахан юмыг өвөртөө хийж яваад ганцаараа оршуулсан гэдэг. Хүн нас бараад долоо хоноход бөөгийн ёсоор долоон хоногийг нь хийдэг. Долоон хоногийг нь хийхдээ хамгийн ойр тойрны хүмүүсийг нь уулзуулж, түрхэн зуур биеийг нь харуулдаг. Эсвэл түрхэн зуур дууг нь сонсгодог. Бүр ядахдаа яагаад явсан учрыг нь, хэзээ ирэхийг нь асуудаг. Хоёр хүүхдийн долоо хоногт Пүрбү багш ирээд, та нар битгий шанал, энэ хоёр хүүхэд чинь мөдхөн хүрээд ирнэ. Ирэхдээ нэг биед нийлээд ирнэ. Нэг биед нийлээд ирэхдээ хоёр хүний жаргал зовлонг нэг биедээ шингээгээд ирнэ. Тэр хүүхдийг ирэхэд та нар хүнд мэдэгдэж болохгүй, нэр өгч болохгүй, нуучих. Нэгэн цагт тэнгэрийн хамгаалалтад орох цагт, хүмүүсийн нүдэнд харагдана. Тэр үед хүүхдээ хээрээс олж авсан юм гэж хэл гэжээ. Тэгээд намайг төрөх үед нэр ч өгөлгүй нуучихсан.
Алтайн ууланд?
Тийм ээ, Алтайн ууланд. Тэр үед боломжтой л доо. Хар уул гэж бий. Далайн түвшнээс дээш 4000 метрийн өндөрт. Одоогийн Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл суманд. Хар ууланд цас унадаггүй. Доод талд нь байгаа уулыг цас эзэлчхээд байхад Хар уулан дээр барагтай бол цас унадаггүй. Малын гол бэлчээр л дээ. Их өвөлжөө гэж байсан юм. Уулын мухарт, хадны ёроолд байх ганц гэрт хэн ирэх вээ дээ. Хааяа нэг хүн ирвэл нуучихдаг байж. Би нэг өдөр хөлд орчхоод гүйж явахад нь хүмүүс хараад гайхаж л дээ. Энэ сэгсгэр үстэй хүүхэд хаанаас гараад ирэв ээ гэхэд ээж, өө бид хээрээс олж авсан юм аа, олдмол хүү байгаа юм гэж хэлжээ.
Таныг хэн гэж дуудах уу?
Журук-уваа гэж дуудна. Хөдсөн маамуу гэсэн үг. Балчир хүүхдийг хөдсөөр ороочихдог шүү дээ. Хөдөс дулаан, зөөлөн, үнэргүй. Хөдсөөр ороогоод л тавьчихдаг.
Одоо нутагтаа очихоор Журук-уваа өвөө ирлээ, Журук-уваа ах ирлээ, Журук уваа нагац ирлээ гэж ярина. За тэгээд 1951 онд сургуульд орлоо. Нас болоогүй байхад сахилгагүйтэж байгаад арга хэмжээнд ороод сурагч болсон. Миний хамгийн том ах 22 хон насандаа нас барсан. Багш хүн байсан. Манайх зуслангаас өвөлжөө рүүгээ нүүхдээ сумын төвийн араар Ховд голын цаагуур шугуйд орж, малаа амрааж хоёр гурав хонодог. Арван сар гараад мөс хөлдөхийн өмнө цайрчихдаг даа. Юу гэж нэрлэдэг билээ?
Зайрмагтах уу?
Тийм, гол зайрмагтсан үеэр. Манай нэг том бор морь байсан юм. Ах тэр үед бор морио унаад аав, ээжийнхээ гэрт ирэхэд ээж ганцаараа байж л дээ. Ээж, ахад өнөө дүүг чинь усанд явуулсан юм, алга болчихлоо араас нь яваад ир гэжээ. Ах миний араас ирэхэд хүүхдийн цангинасан хоолойгоор дуулж мэдэж байна гэнэ. Тэр үед хүүхдүүд толгойндоо алчуур боодог байсан. Эрэгтэй хүүхдүүд дөрвөлжилж хойшоо уяна, эмэгтэй нь доошоо уяна. Тэр үеийн толгойн гоёл тэр. Тэгсэн би арчуураараа дэвж, сэвж ирээд л Ховд голын дэргэд зайрмагтай яриад л урсгаж өгч байжээ. Урсгал ус хараад сэтгэл нь хөдөлж байхгүй юу! Ах хажууд нь очиход гэнэтхэн чимээгүй болчихсон гэнэ. Ганц ч үг дуугараагүй. Тэгээд ах голоос ус хутгаж аваад дагуулаад харьсан байгаа юм. Хүрч ирээд том ах, ижийд хэлж л дээ. Ийм хүүхдийг та нар бөө болгож яах гэж байна? Энэ чинь одоо цагт хориотой. Ингэж байгаад аав, ээжийгээ шоронд оруулах гэж байгаа юм. Одоо аваад явна гэж л дээ.
Хэдэн настай?
Долоо арай ч хүрээгүй, зургаан нас гарантай байсан юм уу? Тэр үед найман нас хүрч байж сургуульд ордог байсан. За тэгээд цай уучхаад аваад явжээ. Нөгөө сэвлэг үстэй нь, тос, хир болсон дээлтэй нь дагуулж ирээд нэг анги онгойлгоод түлхээд оруулчихсан. Бүх хүүхэд над руу хараад л, багш нь мэдэхгүй хэлээр нэг л хачин юм хэлээд л байна. Таньдаг хүүхдүүд нүдний өмнө жирс гээд л. За тэгээд тэвдээд зогсож байтал багш нэг юм асууж байна. Ойлгохгүй юм. Нэр чинь хэн бэ? гэж асууж л дээ. “Жүү диден сен агай”. Би мэдэхгүй юм чинь. “Юу гээд байгаа юм бэ ах аа”?
Тувагаараа яриад байна уу?
Тувагаараа ярилгүй яахав. Юу гээд байгаа юм бэ? Ах аа? Тэгсэн цаанаас нэг хүү “Адынгны суран дуру”. Нэрийг чинь асууж байна гэнэ. Тэгэхээр нь би “Адым Жуюук-уваа”. Журук гэж “р” үсэг хэлж чадахгүй “Жуюук” гэж. Нэр минь Жуюук-уваа.
Адым гэдэг нь миний нэр гэсэн үг үү?
Тийм ээ, миний нэр гэсэн үг. Дахиад нэг юм асууж байна. Нэг охин орчуулж байна. Гадаа чулуу өрчихсөн байгаа, харав уу гэнэ. Чулуугаар дөрвөлжин хүрээ татаад чирта хийчихсэн юмсанж. Алтайн чулуу мундах биш. Хар, бор, цагаан чулуугаар хүрээ татчихсан. Тэр чиртаан дотор ороод Тувагаар ярих хориотой. Чиртаанд орж ирсэн л бол монголоор л ярина гэж байна. Нэрээ “Хөдсөн маамуу” гэхэд ангийн хүүхдүүд нирхийтэл инээлдэв. Багш нэг үг хэлж байна, өнөө охин орчуулав. Энэ нэр чинь болохгүй гэж байна. Маргааш ирэхдээ монгол нэртэй болж ирээрэй гэв. Эмээдээ очоод намайг Хөдсөн маамуу нэртэй байж болохгүй гэж байна, надад та монгол нэр олж өг гэв. Эмээ маань бичиг үсэггүй ч их цээж сайтай, мэдлэгтэй хүн байсан. Эмээ бодож байснаа Галдан нэр өгөв. Галдан Бошигтыг бодоод тэр л дээ. Өглөө нь хичээлдээ явахдаа хүүхдүүдтэй тоглоод л явав. Эрэгтэй хүүхдүүд төдий насанд хэзээ зүгээр явж байлаа даа. Хичээлдээ ирээд юун монголоор ярих Тувагаараа шулганаад байж байтал анги гэнэт чив чимээгүй болчихлоо. Эргээд харсан чинь, ээ хайрхаан өнөө багш нь ороод ирчхэж. Намайг хамгийн урд талын ширээнд суулгачихсан. Багш нэг юм асууж байна аа. Би ойлгохгүй мөртлөө ойлгочихож байгаа юм. За нэр асууж байгаа юм байна. Нөгөө нэрээ хэлэх гэтэл санаад орж ирдэггүй ээ. Сандраад гал, гал, гал гэж гацаж байснаа түрүүхэн хаалгаар орж ирэхэд тааралдсан сургуулийн галч улаан нүдэн Галсан өвгөнийг санаанд Галсан гээд хэлчихлээ.
Өөрөө өөртөө нэр өгчихөж байгаа хэрэг үү?
Тийм ээ, Галдан нэрээ Галсан болгож будилуулаад журналд Галсан гээд бичүүлчихсэн. Ингээд л Галсан нэртэй болчихсон.
Та бага насныхаа тухай бичсэн “Хөх тэнгэр”, “Хөрст дэлхий”, “Цагаан уул” гуравласан ном байдаг гэж сонссон. Тэр номууд монгол хэлээр гарсан уу?
Гараагүй ээ…
Яагаад монгол хэл рүүгээ орчуулахгүй байна?
Амжихгүй юм аа. Бичих юм маш их байна. Чамайг ирэхийн өмнөхөн шинэ романаа бичээд л сууж байлаа. Таван цуврал роман гарах юм.
Германаар бичээд байна уу?
Тийм ээ, Герман хэлээрээ л бичиж байна.
За эргээд хүүхэд насны тухай яриандаа оръё! Багадаа ямар хүүхэд байв?
Би багын л хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан. Гал, ус руу орчих шахам юм юм руу үсчсэн их сэргэлэн хүүхэд. Би ах, эгч хоёртой. Тэр хоёр маань улирлын амралт болохоор ирнэ. Сургуулийнхаа тухай их ярина, үсэг зааж өгнө. Дэвтэр номыг нь харж байгаад хар аяндаа үсгээ нүдлээд сурчихсан. Сургуульд ороогүй байхдаа бичээд сурчихсан хүүхэд байсан. Сургуульд ороод л онц сурсан. 10 жил онц сурсан. Нэг л удаа муу авч үзсэн. Ишгэе гэдэг нэртэй охин байлаа. Ишгэн гэсэн үг. Бондойсон бор охин. Ишгэн надаас нэг ширээний цаана сууна. Ишгэнтэй л тогломоор, хамт баймаар санагдана. Ирээдүйд эхнэрээ болгоно гэсэн бодолтой, бас. Тэр хичээлдээ их муу. Муу сурсан хүүхдүүд гараа өргөнө. Би Ишгэнтэй цуг гараа өргөж үзэхсэн гэж бодогдоод тоогоо зориуд буруу бодчихлоо. Тэгээд муу авчихлаа. Муу авсан хүүхдүүд хаана байна гэхээр Ишгэн гараа өргөж байна, би ч дагаад л өргөлөө. Тэгсэн манай таван жил онц сурсан ач хүү саяхан муу авчээ. Би энэ түүхээ ач хүүдээ ярьж өгсөн хэрэг л дээ.
Одоо эргээд харахад тэр охинтой цуг муу авч байснаа юу гэж боддог вэ?
Хамт байх гэсэн ухаан юм уу даа. Ганцаардуулахгүй байх, муу авсан ч хамт байх. Энэ бол нүүдэлчин ахуйтай шууд холбоотой л доо. Өрөвдөлтэй санагддаг байсан юм. За тэгээд эхний улирал хоцорч орж ирсэн хүүхэд онц сураад ангийн дарга болчихлоо.
Нөгөө Тува хүүхэд маань?
Тийм ээ, Тува гэдэг чинь гурван гол омгоос бүрдэнэ. Ак соян нь Таван богдын цагаан голыг дагаж амьдардаг. Хара соян гэдэг Цэнгэл хайрхан, Хар нуур, Харганатын голыг дагаж аж төрдөг. Энэ хоёрын голд оршдог Гөк монжак. Одоо монжак гэдэг нь Тувачуудыг доромжилсон үг болчихсон. Ховд аймагт амьдарч байсан цөллөгийн Тувачуудыг монжак гэж нэрлэснээс хойш Ховдынхон одоог болтол монжакууд гэж нэрлэнэ. Урианхайчууд өөрсдийнх нь дотроос мөлхөж гарч ирсэн Тувачуудаа модон хэлтэй монжакууд гэж ад үзнэ. Монжак гэдэг нь юу гэсэн үг вэ гэхээр малгайны дээр байдаг “хөх жинс” юм шүү дээ. Чи хөдөө өссөн хүүхэд үү?
Тийм ээ, таны л ижил Алтайн ууланд хурга ишгээ хариулж өссөн хүүхэд.
Ишигний эрүүн доор чигчий хуруун чинээ хоёр жижигхэн юм унжчихсан байдаг шүү дээ. Түүнийг чинь монжак гэдэг юм. Тэр аймгийнхны малгайны дээр монжак байж л дээ. Түүгээрээ нэрлэчихсэн.
Нялх бага таван насандаа би дуулж сурсан. Яагаад гэвэл багшаас авсан миний эхний даалгавраас болсон юм. Нэг улаан хад руу заагаад энэ хадтай ярь гэв. Хоёрхон шад үг хэлж өгөв.
“Их уулын чулуу би
Урт мөрний ус би” гээд дуул, цаад хад чинь юу хэлэхнэв, сонсоод надад хэл. Анхны даалгавар авах мөчид таван настай хүүхдийн гэнэн ухаанаар мэдэмхийрч анхны алдаагаа хийж байгаа юм даа. Юу вэ? Энэ бэргэн солиотой байх аа, хад юу гэж ярьдаг юм гэж бодчихоод явдаг байсан. Тэр бодол минь намайг чөдөрлөөд л. Намайг бөөл гэнэ.
“Их уулын чулуу би
Урт мөрний ус би” гээд л нарийн жингэнэсэн хүүхдийн хоолойгоор дуулна. Надаас асууна.
— За юу гэж байна?
— Мэдэхгүй
— Ахиад дуул. Юу гэж байна.
— Мэдэхгүй. Би юм сонсохгүй байна.
— Дахиад дуул, дахиад дуул, хурдан дуул гэнэ. Би хурдан хурдан олон дахин дуулна. Ёстой уйлагнаж эхэлнэ. Дахиад дуул гэнэ, өөрөө бол арьс элдээд л юм хумаа хийгээд л сууна. Намайг сонсохгүй юм байна, хад чулуу юу боллоо гэж намайг сонсож байх юм гэж бодно. Өдөр болгон тамлана. Ёстой зовлонтой. Нөгөө л хоёр шадаа дуулуулна. Сүүлдээ бүр залхлаа. Зуны хагасыг зориуллаа. Бусад хүүхдүүд хурга ишгээ хариулаад л, аргал хомоолоо түүгээд л, ан аваа хийгээд л, морио унаж давхилдаад, инээлдээд хөөрөлдөөд, бужигнаад байж байхад би зогсчихсон нөгөө л юмаа гонгиноод л байдаг. Ёстой давахгүй даваа юм байна. Тэгж байтал багш нэг өдөр маш ширүүн дуугарав. Дахиад гээд л чанга хэлэв. Би нэг өдөр тэсэрлээ. Багтахгүй их уур хүрээд, хувь заяандаа бачимдаад. Уйлж байгаад хашгирч байгаад дууллаа.
Тэгтэл гэр гэрийн хүмүүс гүйлдэж ирээд одоо болно, одоо болно гэцгээв. Тэгэх тусам нь л дуулаад тэнгэр орчлонд, хувь заяандаа гомдоод л уйлаад дуулаад л байлаа.
Тайлаг тэмээ кэвтээ
Тавхайм цоорч гүйцлээ
Таар шуудай кэвтээ
Амам элж гүйцлээ гээд л нулимсаа гоожуулж байгаад л дуулаад байлаа. Багш намайг зовоож байсны учир шалтгаан энэ байж, тэсрүүлэх. Тэвчээрийг нь барж тэсрүүлэх. Тэгэхээр нөгөө хүүхэд чинь орох ёстой онгод нь орж, гарах ёстой өндөртөө гарч өөрөөсөө хальж тэсрээд өөр нэг даваанд гарчхаж байгаа нь тэр. Яг тэр мөчид л би өөрийгөө харж байгаа юм. Тэгсэн хад дуугараагүй хадан дотор би орчихсон. Хадан дотор ороод хамаг улсууд намайг тойроод жирийгээд зогсчихсон. Хад гэдэг нь зүгээр нэг хальс юм байж. Дээд орчлонд, дээд шатанд гарчихсан. Сэвлэг нь сэгсийчихсэн, нулимс нь хатчихсан, шүлсэндээ хахаж цацсан хүүхэд гаслаад байгааг би өөрөө харж байгаа юм. Тэгсэн чинь тэр мөчид маш чухал юм ойлгож байгаа юм. “Ээ бид нар чинь хаа сайгүй байдаг юм байна”. Энэ хадан дотор чинь орчлон дэлхий багтаж байгаа юм байна шүү дээ. Үүнийг олоод онгодтойгоо харьцах анхныхаа давааг давчихаж байгаа нь тэр л дээ. Тэгээд л ирээдүйн зайран төрж байгаа нь тэр.
Та яаж яваад энэ хүнд шавь оров оо. Та сая бэргэн гэж ярилаа. Энэ хувь тохиол уу?
Тийм ээ. Багш гээд байгаа хүн маань миний авга ахын авгай юм. Тува гэдэг нь дэлхийн бөөгийн гол төв нь юм. Ерөөсөө л тундрын бөө, дэлхийн бөө, алтайн бөө гээд байгаа юм чинь Тувад л байгаа юм. Одоогоос 10 жилийн өмнө Тува улс бөөгийн 17 хурал хийчихсэн байгаа юм. Хөөмий, бөө хоёр Тува хүний яс цусанд байдаг. Хөөмийлдөггүй, хурайлдаггүй Тува гэж байхгүй. Бараг бөөлдөггүй Тува гэж байхгүй дээ. Гүргий гүргий гүргий, тойг тойг тойг гээд хонь ямаатайгаа харилцаж байна шүү дээ. Тува хүн байгальтайгаа харьцахдаа бөөгийн, хөөмийн аялгуугаар л харилцаж байдаг. Манай нутагт олон бөө байсан. Миний багш ганцаараа баригдаагүй юм билээ. Бусад олон бөөг устгахыг нь устгаад, хорихыг нь хорьсон ч энэ хүнд гар хүрээгүй.
Айсан хэрэг үү?
Айсан. Дотроосоо барьж өгч байгаа юм чинь. Улаан хувьсгалчид гэдэг чинь гаднаас Сталин явуулсан хэрэг биш шүү дээ. Дотроосоо л бие биенээ барьж өгч байгаа нь тэр. Хэнтийн Буриадууд ч гэсэн тэр. Хаа сайгүй дотроосоо л бие биенээ барьж өгдөг. Энэ хүн 17 хүүхэд төрүүлсэн. Есөн охин, найман хүү. Найман хүүгээс ерөөсөө хоёрхон хүү л амьд үлдсэн.
Нөгөө бөө хүү маань Герман руу сурахаар явж, маш сайн сураад буцаж ирээд дөрвөн сургуульд зэрэг багшилсан. Энэ тухай олон ярилцлага байдаг учраас азнаад таны уран бүтээлийн тухай ярья.
Би Монгол улсын нэг номерын Германист. Нэг номерын гэдэг нь хамгийн мундаг гэсэн үг биш. Анхдугаар Германист. 1968 оны 07 дугаар сарын 13- ны өдөр дипломоо хамгаалж, цолоо авч ирээд Монгол улсын их сургууль, Улсын багшийн дээд сургууль, Анагаах ухааны дээд сургууль, Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль зэрэг дөрвөн сургуульд зэрэг багшилсан. Бусад багш нар 18–20 цагийн хичээл зааж байхад би найман жилийн турш долоон хоногт 52 цагийн хичээл зааж байсан. Бүтэн сайн өдөр 12 цагийн хичээл орно.
Яаж энэ бүхнийг амжуулдаг байв?
Үүнд л би бөөгийн хүч байна гэж боддог. Чамд гэж хэлэхэд би хийгээд байгаа юм шиг боловч миний онгодууд л хийгээд байдаг юм. Зохиолыг ч гэсэн би биш миний онгод тэнгэрүүд л надад хэлж бичүүлдэг. Заримдаа сайхан шүлэг, зохиол уншчихаар ямар сайхан хэлээ вэ? Хэн ийм сайхан бичдэг байна аа гээд харахаар миний өөрийн бүтээлүүд байдаг. Онгод гэдэг нь энергийн хүч юм.
Мэдээж зүгээр сууж байхад онгод тэнгэр буугаад ирэхгүй. Онгодоо яаж буулгаж ирэх үү?
Ёстой л өөрийгөө шатааж, шавхаж, ясныхаа хөлсийг гаргаж ажиллахаар хүний бүх нүх сүв онгойно шүү дээ. Нэг ёсондоо онгодын хаалгаа онгойтол өөрөө ажиллах хэрэгтэй. Үргэлж цэлийгээд онгойгоод байдаггүй. Хэсэг хугацааны дараа хаагдчихдаг. Зохиол бичиж байхад нэг өгүүлбэр дээр таг болчихно. Хаалга хаагдлаа гэж ойлгоод маргааш үргэлжлүүлье гээд зогсоочихно. Маргааш нь хаалга хаалттай байгаа. Тэгээд дахиад ажиллаж эхлэхэд онгойгоод ирдэг. Өөрийнхөө биеийг жолоодох чадвар юм шүү дээ.
Биеэ жолоодох гэснээс та дөрвөн цаг унтдаг хэвээрээ юу?
Одоо ч хэвээрээ. 1962 оноос нааш тоолоод үз дээ.
58 жил үү?
Тиймээ, 58 жил болжээ. Нойрны чанар гэж байна. Гүн нойр. Би бол маш гүн унтдаг. Хүн 5–6 цаг унтаад бүрэн амардаг. Залуучууд одоо нойрны мангас болж байна. Би дөрвөн цаг унтаад бүрэн амарч байхад чи 5–6 цаг унтаад бүрэн амарна. Нялх хүүхэд найман цаг унтаж амардаг. Зарим нь 16 цаг ч унтана. 18 насанд хүрсэн хүн найман цаг унтах шаардлагагүй. Би чамд жишээ хэлж өгье. Францын хаан Наполеон хоногт хоёрхон цаг унтаж байсан. Наполеоны хэлсэн үг бий.
Эрс дайчид таван цаг унтаж бай, эмс охид зургаан цаг унтаж бай, эргүү тэнэгүүд долоон цаг унтаг яахав гэж хэлсэн. Одоо арван хоёр, арван гурван цаг унтаж байгаа хүмүүс байна. 200 жилийн дараа хүн төрөлхтөн ингэж шалчийдаг юм гэж Наполеонд тэр үед хэлсэн бол итгэхгүй байсан байх. Тэр чинь хүн юм уу, хорхой юм уу гэж хэлэх байсан байх.
Миний хүүхэд насны нэг мөрөөдөл байсан юм. Монголын Лермонтов болно гэдэг. Лермонтов 27 насандаа буудуулж нас барсан. Ер нь хорин долоон насан дээр хүний бие их эмзэг байдаг. Хорин долоон насандаа маш олон алдартай хүн нас барсан байдаг. Чи хорин долоон насаа өнгөрөө биз?
Тийм ээ, “Аянгат цагийн тууж”-ийн Баянак мөн л хорин долоотойдоо буудуулсан гэдэг билэв үү?
Тийм ээ, бодит хүн байсан. Баянак гэж яг нэрээр нь зохиолдоо бичсэн. Хорин долоон насандаа буудуулсан. Жанибек өвгөн бас л бодит хүн. Надад өөрийн амьдралаа ярьж өгч би Аянгат цагийн туужаа бичсэн юм. Миний зохиол бүхэн үнэн түүх. Би Аянгат цагийн туужаараа дэлхийн утга зохиолын хаалгыг дэлдээд орчихсон. Дэлхийн утга зохиолд элссэн миний дипломын ажил юм даа. Би мөн л 27 насандаа бичсэн. Анх Герман хэлээр дөрвөн цаг бичсэн. Харин монгол хэл рүүгээ орчуулахад харин хоёр сар болсон шүү. Монгол руу орчуулж байх үе бол юм боддог үе рүүгээ орчихсон байсан. Харин бичихдээ галзуу үе дээрээ байжээ. Дүрэлзсэн гал шиг онгодоороо бичсэн. Орчуулахдаа нэгэнт сайн бичсэн туужаа үгийг нь онож хэлэх гэж махарсан даа. Хамгийн том зовлон нь социализмын үед хэлж болохгүй үгс байсан. Жаахан л хальтирмаар хазгай дуулдах үг орвол төв хороо хэвлүүлэхгүй шүү дээ.
Таныг их хавчиж байсан гэдэг?
Хөөх, Аянгат цагийн туужаас болохгүй үгс гээд 231 үг биччихсэн. Жишээ нь: “Тэр өвөл сумын эмнэлэгт дөрвөн хүн нас барлаа” гэдэг өгүүлбэр байдаг юм. Их өвчин тахалтай жил. Жанибек өвгөн эмнэлэгт хэвтэж байсан. Хүмүүс нас барахыг хажуунаас нь хараад хэвтэж байсан хүн. Энэ зохиол Монгол улсыг муучилж байна гэж буруушаасан. “Арван сарын тэнгэр дор” туужид, арван сарын эхэн үед их хүйтэн болоод яг өнөөдрийнх шиг өдөр байж л дээ. Хүйтрээд анхны цас орсон чинь Тэрэлжээс зочдын цуваа гарч ирээд их хот руу харахад “Их түймрийн нурам асаад унтарч байна уу гэлтэй оволзож дүрэлзсэн утаа униар байлаа” гэсэн өгүүлбэр бий. Та Азийн цагаан дагина гэж дэлхийд нэрлэгдээд байгаа энэ сайхан хотыг маань түймрийн нурамтай зүйрлүүлнэ гэдэг ер нь юу болж байна, юу гэж ойлгох уу? гээд л матах жишээтэй. Тэдэнд матахгүй үг гэж байхгүй л дээ.
Таны Аянгат цагийн туужийг уншсан хүмүүс ихэнх нь уйлсан тухайгаа бичсэн байдаг.
Онож хэлсэн үг гэдэг л энэ. Хүн ёсоор сэтгээд онож хэлсэн учраас л хүмүүсийн сэтгэлд хүрч байгаа болов уу. Жанибек гэж сайхан өвгөн байсан юм. Би дагаж ан хийдэг байсан. Хуурч өвгөн Ядамсүрэнгийн сайхан зураг байдаг даа. Яг тэр хуурч өвгөн шиг, цагаан царайтай, их гоё хүн байсан. Их том биетэй. Өөрөө ганц морьтой. Миний л мэдэхийн зүүн хойд шийр нь цагаан ганц хар морьтой. Өөр морь унаж чаддаггүй, энэ муу хар морьтойгоо л явдаг гэж ярьдаг байсан. Өөр морь унахаар цээж нь дийлээд доош унах гээд байдаг. Бөх маягийн үлгэрийн хүн шиг өвгөн л дөө.
“Номын жор” II номд орсон ярилцлагаа хэсэгчлэн нийтлэв. Батчулууны Базарсүрэн
© Зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан. Ножо хэвлэлийн газар
