Εκλογές 2023: Πώς καλύπτει ο ηλεκτρονικός Τύπος το θέμα της παραπληροφόρησης;

Published in

Civic Information Office

7 min readJun 9, 2023

Η ελευθερία του Τύπου στη χώρα μας έχει δεχθεί ισχυρές πιέσεις την τελευταία δεκαετία. Η κατάσταση της δημοσιογραφίας στη χώρα μας αποτυπώνεται και στην εξαιρετικά χαμηλή θέση που καταλαμβάνει η Ελλάδα στους διεθνείς δείκτες τα τελευταία 3 χρόνια (RSF, 2023). Ταυτόχρονα, είναι εξαιρετικά ανησυχητικό το γεγονός ότι για πρώτη φορά οι ειδήσεις που αφορούν τη χώρα μας είναι τόσο διαμετρικά αντίθετες όταν προέρχονται από τα μέσα ενημέρωσης του εξωτερικού σε σχέση με τα εγχώρια μέσα. Κατά την προηγούμενη τετραετία, ειδικά, είδαμε τα εγχώρια μέσα να αγνοούν, να διαστρεβλώνουν και να υποβαθμίζουν θέματα, παρά το γεγονός ότι η κάλυψη τους ήταν καίριας σημασίας για το δημόσιο συμφέρον. Αυτά τα θέματα ήρθαν τελικά στο δημόσιο διάλογο μέσω δημοσιευμάτων του εξωτερικού, και σε μικρότερο βαθμό από τα social media. Παρόλα αυτά, η κυβέρνηση επέλεξε να τα αντικρούει με τους χαρακτηρισμούς “fake news” και “τουρκική προπαγάνδα”, είτε έμμεσα μέσω των trolls του διαδικτύου, είτε άμεσα μέσω των πλέον επίσημων δηλώσεων των κυβερνητικών στελεχών και του ίδιου του Κυριάκου Μητσοτάκη στα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Όπως το MediaWatch κατέγραψε, κατά την προεκλογική περίοδο, συγκεντρώνοντας πολιτική αρθρογραφία από όλα τα μέσα που έχουν καταχωρηθεί στη Γ.Γ. Ενημέρωσης και Επικοινωνίας (1.500 μέσα), άρθρα μέσων δεξιού προσανατολισμού αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα των άρθρων στη διαδικτυακή δημόσια σφαίρα. Ως αποτέλεσμα της παντοδυναμίας του “δεξιού” αφηγήματος, είδαμε ότι θέματα που παραγκωνίστηκαν από τα μέσα ενημέρωσης, παρά τη σοβαρότητα τους, τελικά δεν επηρέασαν σημαντικά το κριτήριο ψήφου των πολιτών.

Κλείνοντας την ανασκόπηση αυτής τη εβδομάδας, εξετάζουμε πως οι φράσεις “fake news”, “προπαγάνδα” και “παραπληροφόρηση” αποτυπώνονται στη δημόσια σφαίρα μέσω της δημοσιογραφικής κάλυψης.

Πώς καλύπτουν το φαινόμενο της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης κατά την προεκλογική / μετεκλογική περίοδο;

Όπως παρατηρεί ο Benkler (2018), η επίδραση της προπαγάνδας στις πεποιθήσεις και στις στάσεις των πολιτών στο διαδίκτυο προκύπτει μέσα από την αλληλεπίδραση με ένα ποικίλο και ευρύ σύνολο διακριτών πηγών και αφηγηματικών ισχυρισμών.

Αλλά, ακόμα και όταν εντοπίζουμε τις πηγές παραπληροφόρησης, αυτές δεν ελέγχονται απαραίτητα από έναν μόνο πομπό. Αντιθέτως, πολλές διακριτές πηγές επαναλαμβάνουν διάφορες εκδοχές των θέσεων του προπαγανδιστή, άλλοτε προσθέτοντας στοιχεία στην ιστορία και άλλοτε τροποποιώντας τα ελαφρά, δίνοντας έτσι αξιοπιστία στο αρχικό μήνυμα. Ταυτόχρονα, η συνεχής επανάληψη της “είδησης” από διαφορετικές πηγές βελτιώνει την ικανότητα ανάκλησης της ψευδούς αφήγησης στη μνήμη του κόσμου. Έτσι, η διάδοση των εν λόγω αφηγήματων καθίσταται ευρύτερη και αποτελεσματικότερη σε σχέση με ένα και μοναδικό αφηγήμα.

Την περίοδο μετά τις εκλογές, από 21 Μαϊου έως 6 Ιουνίου, καταγράφηκαν στα ενημερωτικά μέσα περισσότερα από 4.000 άρθρα που αναφέρονταν στο ζήτημα της παραπληροφόρησης ή / και της προπαγάνδας.

Όπως ήταν αναμενόμενο, η συντριπτική πλειοψηφία των άρθρων παραθέτει δηλώσεις συγκεκριμένων πολιτικών στελεχών με αλληλοκατηγορίες για στοχοποίηση, fake news και προπαγάνδα.

Το εκάστοτε ενημερωτικό μέσο πήρε θέση, επιλέγοντας ποια πλευρά του ζητήματος θα αναδείξει. Σε καμία απολύτως περίπτωση ωστόσο, δεν εξετάζονται οι ισχυρισμοί των πολιτικών προσώπων ως προς την αξιοπιστία τους.

Τα κύρια ζητήματα παραπληροφόρησης και προπαγάνδας που καταγράφηκαν μετά τον 1ο γύρο των εκλογών ήταν τα εξής:

ΣΥΡΙΖΑ και ΠΑΣΟΚ δέχθηκαν τα πυρά Σκέρτσου για Fake news

Ενώ ο Κυριάκος Μητσοτάκης έκανε αναφορές σε προπαγάνδα και επίθεση παραπληροφόρησης από τους πολιτικούς του αντιπάλους την επόμενη κιόλας ημέρα των εκλογών, προτίμησε να μην συνδέσει την εικόνα του με προσωπικές επιθέσεις, όπως οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Τη δουλειά αυτή έχουν αναλάβει τα στελέχη της ΝΔ, ενώ τα μέσα ενημέρωσης διαχέουν τα μηνύματα αυτά χωρίς να εξετάζουν τους επιμέρους ισχυρισμούς.

Έτσι, ο Άκης Σκέρτσος, κυβερνητικός εκπρόσωπος της Νέας Δημοκρατίας, ανέλαβε την επίθεση σε ΣΥΡΙΖΑ και ΚΙΝΑΛ “καταρρίπτοντας” 10 fake news των δυο κομμάτων της αντιπολίτευσης, προσομοιάζοντας πρακτικές fact-checking.

Τα ενημερωτικά μέσα αναδημοσίευσαν τις δηλώσεις χωρίς να κάνουν ρεπορτάζ για τους ισχυρισμούς.

Η πολιτική διαμάχη κορυφώθηκε με το φορολογικό φλερτ της μεσαίας τάξης

Η ικανότητα της Νέας Δημοκρατίας να επιβάλει την ατζέντα της πολιτικής συζήτησης, υποχρεώνει τους πολιτικούς της αντιπάλους να περιορίζονται αντικρούοντας τις επιθέσεις, υποχρεωτικά σε δεύτερο χρόνο, αδυνατώντας να θέσουν οι ίδιοι τα θέματα στο δημόσιο διάλογο.

Η φορολόγηση της μεσαίας τάξης ήταν σημείο-κλειδί για τις εκλογές του 2019.

Ήταν αναμενόμενο λοιπόν ο επικοινωνιακός πόλεμος και σε αυτές εκλογές να κορυφωθεί γύρω από αυτό το ζήτημα. Τα ηλεκτρονικά μέσα κάλυψαν ευρύτατα τις δηλώσεις των πολιτικών εκπροσώπων να αλληλοκατηγορούνται για παραπληροφόρηση και “κρυφές ατζέντες”. Όπως και στην υπόθεση Κατρούγκαλου, τα μέσα φρόντισαν παράλληλα να αναδείξουν την εικόνα της ασυνεννοησίας και ερασιτεχνισμού για τα κόμματα της αντιπολίτευσης, μέσω πολιτικών δηλώσεων.

Επιπλέον, ένα σύνολο άρθρων προερχόμενα από ενημερωτικά μέσα με δεξιό και κεντρώο προσανατολισμό αναφέρθηκε στη δήλωση Σκέρτσου για τον “Πινόκιο ΣΥΡΙΖΑ”. Η επιλογή της φράσης αυτής από τον κυβερνητικό αντιπρόσωπο της Νέας Δημοκρατίας δεν είναι τυχαία.

Η απόδοση παρατσουκλιών στους αντιπάλους ως προεκλογική στρατηγική είναι το “σήμα κατατεθέν” του Ντόναλντ Τραμπ.

Ο Τραμπ μέσω της συνεχούς επανάληψης κατάφερε να κολλήσει παρατσούκλια στους πολιτικούς του αντιπάλους, χωρίς να χρειάζεται να υποστηρίξει αυτούς τους χαρακτηρισμούς με επιχειρήματα. Έτσι η Χίλαρι Κλίντον έγινε η “Crooked Hillary”, ο Μάρκο Ρούμπιο ο “Little Marco”, ο Τεντ Κρουζ ο “Lyin’ Ted”, o Τζο Μπάιντεν έγινε ο “Sleepy Joe”.

Ο Άκης Σκέρτσος ωστόσο, τοποθετήθηκε εναντίον κομμάτων και όχι πολιτικών αρχηγών. Τη στοχοποίηση των πολιτικών προσώπων και τη σύνδεση της λέξης “Πινόκιο”, κυρίως με τον Αλέξη Τσίπρα, ανέλαβαν τα trolls του διαδικτύου.

Η εκλογή του Οζγκιούρ Φερχάτ στη Ροδόπη

Το ζήτημα της εκλογής του Οζγκιούρ Φερχάτ στη Ροδόπη ήταν ένα ακόμα ζήτημα πόλωσης, αφού σύμφωνα με τη Νέα Δημοκρατία, ο υποψήφιος του ΣΥΡΙΖΑ είναι υποχείριο της τουρκικής προπαγάνδας. Τα μέσα ενημέρωσης από όλους τους πολιτικούς χώρους για άλλη μια φορά κάλυψαν το θέμα αποσπασματικά, μέσω των δηλώσεων των πολιτικών στελεχών, χωρίς να παρέχουν καμία συμπληρωματική πληροφορία γύρω από το θέμα, και χωρίς φυσικά να υπάρχει πουθενά δήλωση του ίδιου του υποψηφίου για το ζήτημα. Επιπλέον, η υποστήριξη του τουρκικού προξενείου δεν στοιχειοθετείται με κανέναν τρόπο, ούτε εγείρονται ερωτήματα από τα μέσα ενημέρωσης για την υπόσταση των ισχυρισμών.

Μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως Άνθιμος: Καταγγέλλει «εργαλειοποίηση της θρησκευτικής ταυτότητας των πολιτών από κέντρα και εξουσίες, (Παραπολιτικά, 24.05.23)
Εκλογές 2023 — Tο τούρκικο προξενείο και η πρωτιά ΣΥΡΙΖΑ στη Ροδόπη (Πρώτο Θέμα, 29.05.23)

Ετεροδημότες

Ένα ζήτημα εκλογικής διαδικασίας που αφορά εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες καλύφθηκε μόλις από 10 μέσα. Το Υπουργείο Εσωτερικών εξέδωσε ανακοίνωση σχετικά με φήμη που κυκλοφόρησε στα social media, όπου καλούνταν οι ετεροδημότες να εγγραφούν εκ νέου στους εκλογικούς καταλόγους.

ΥΠΕΣ: Fake news ότι ετεροδημότες μπορούν να κάνουν αίτηση τώρα για να ψηφίσουν στις 25 Ιουνίου (Alfavita, 24.05.23)

Γιατί λειτουργεί τόσο καλά αυτός ο απλός μηχανισμός;

Έρευνες στο πεδίο της ψυχολογίας δείχνουν ότι ο πολιτικός συντηρητισμός συνδέεται με την ανάγκη των ανθρώπων για δομή (τάξη), σταθερότητα και βεβαιότητα (Jost et al., 2003) και ότι τα ουσιαστικά προκαλούν σαφέστερες και πιο συγκεκριμένες αντιλήψεις της πραγματικότητας από ό,τι άλλα μέρη του λόγου (Carnaghi et al., 2008).

Η έρευνα των Cichocka et al. (2016) έδειξε ότι οι πιο συντηρητικοί πρόεδροι των ΗΠΑ χρησιμοποιούσαν μεγαλύτερα ποσοστά ουσιαστικών σε σημαντικές ομιλίες, και αυτό το αποτέλεσμα σχετιζόταν με την παροχή ενός απλού και συνεκτικού, ενοποιητικού μηνύματος σε ένα κατακερματισμένο ακροατήριο.

Η σύνδεση λοιπόν του δύσμοιρου Πινόκιο, ενός πασίγνωστου χαρακτήρα παιδικού παραμυθιού, και που έχει δει την ιστορία του να μετατρέπεται και να παραλλάσσεται κατά το δοκούν σε πολιτικές αντιπαραθέσεις, είναι μια εικόνα αρκετά δυνατή για να εντυπωθεί στο μυαλό των ψηφοφόρων.

Σκέρτσος: Με τα ψέματα του «Πινόκιο» ΣΥΡΙΖΑ για τους μισθούς, εκλογές δεν κερδίζονται, (BankingNews, 24.05.23)

Εξαίρεση σε αυτή την περίπτωση αποτελεί η ΕΦΣΥΝ, που ανέλαβε την υποστήριξη και των δυο κομμάτων, καταδεικνύοντας το ζήτημα της παραπληροφόρησης σε επικοινωνιακό επίπεδο και πάλι όμως μέσω δηλώσεων πολιτικών προσώπων.

Ο Ν. Ανδρουλάκης διαψεύδει την εκστρατεία φορο-τρομοκρατίας της Ν.Δ. (ΕΦΣΥΝ, 31.05.23)
«Μπετόν αρμέ» η στοχοποίηση ΣΥΡΙΖΑ και ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝ.ΑΛΛ. για τη φορολογία (ΕΦΣΥΝ, 01.06.23)

Οι Καλές Πρακτικές

Οι καλές πρακτικές για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης εκ μέρους των μέσων είναι δυστυχώς σχεδόν ανύπαρκτες. Στο δείγμα μας καταγράψαμε την πρακτική του debater.gr, το οποίο καλύπτοντας θέματα της εκλογικής διαδικασίας παραθέτει στο τέλος των άρθρων σύνδεσμο με τις πληροφορίες που ισχύουν για τους ετεροδημότες.

Εκλογές 2023: Πώς ψηφίζουμε στις 25 Ιουνίου — Όλες οι αλλαγές (Debater.gr, 24.05.23)

Συνοψίζοντας

📌 Οι όροι των fake news, της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας χρησιμοποιούνται ευρύτατα από τους πολιτικούς δρώντες, εντείνοντας το κλίμα πόλωσης ενόψει του 2ου εκλογικού γύρου.

📌 Το ζήτημα της φορολόγησης της μεσαίας τάξης ήταν αναμφισβήτητα το κεντρικό ζήτημα της περιόδου μέχρι στιγμής.

📌 Ένας δεύτερος σημαντικός πόλος με κατηγορίες για προπαγάνδα στήθηκε από την εκλογή του Οζγκιούρ Φερχάτ στη Ροδόπη.

📌 Τα μέσα ενημέρωσης παίρνουν θέση, μην παίρνοντας θέση. Αναπαράγουν αποσπασματικά τις δηλώσεις των πολιτικών στελεχών, χωρίς να κάνουν κανέναν έλεγχο για την αξιοπιστία των δηλώσεων και των ισχυρισμών και χωρίς να παρέχουν στο αναγνωστικό κοινό πληροφορίες προκειμένου να αξιολογήσουν ένα θέμα ή μια τοποθέτηση.

Υπογράφουν: Ιωάννα Αρχοντάκη και Δημήτρης Παπαευαγγέλου

Το MediaWatch είναι ένα εργαλείο καταγραφής και παρακολούθησης των ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης. Κατά την προεκλογική περίοδο καταγράφονται καθημερινά τα θέματα που καλύπτονται στις ειδήσεις, οι πολιτικοί δρώντες (πολιτικά κόμματα και πρόσωπα), καθώς και οι ισχυρισμοί κάθε άρθρου με τη δυνατότητα της μεταξύ τους αντιπαραβολής.

Κατά την προεκλογική περίοδο θα παρακολουθούμε όλα τα εγγεγραμμένα μέσα ενημέρωσης στο διαδικτυακό μητρώο της Ελληνικής Γενικής Γραμματείας Ενημέρωσης και Επικοινωνίας (περίπου 1.500), αναλύοντας καθημερινά περισσότερα από 25.000 άρθρα.

Για περισσότερες πληροφορίες επικοινωνήστε μαζί μας.

Στηρίξτε την προσπάθειά μας. Ακολουθείστε μας στο Twitter.

References

Benkler, Y., Faris, R., & Roberts, H. (2018). Network propaganda: Manipulation, disinformation, and radicalization in American politics. Oxford University Press.

Carnaghi, A., Maass, A., Gresta, S., Bianchi, M., Cadinu, M., & Arcuri, L. (2008). Nomina Sunt Omina: On the inductive potential of nouns and adjectives in person perception. Journal of Personality and Social Psychology, 94, 839– 859. doi:10.1037/0022–3514.94.5.839

Cichocka, A., Bilewicz, M., Jost, J. T., Marrouch, N., & Witkowska, M. (2016). On the grammar of politics — or why conservatives prefer nouns. Political Psychology, 37(6), 799–815.

Jost, J. T., Glaser, J., Kruglanski, A.W., & Sulloway, F. (2003). Political conservatism as motivated social cognition. Psychological Bulletin, 129, 339– 375. doi:10.1037/0033–2909.129.3.339

Caterina Sinibaldi (2011). Pinocchio, a Political Puppet: the Fascist Adventures of Collodi’s Novel. Italian Studies, 66:3, 333–352, doi: 10.1179/007516311X13134938224367