HISTORYA-SERYE #1: Narumug a Totolay ta Olu Historya na Tana na Cagayan
Yaw nga artikulo ay i pappakoli ta narumug nga totolay ta Tana na Cagayan — Ibanag, Itawit, Malaueg, Yogad, Gaddang, Irraya — nga mabibbik ta tura na papari gari ta tiempo na Gagassila*.
Nage tam angayan yuri primera nga asunto nga mepalappa taw nga artikulo, importante nga mammuan tu dakal nga parte na yaw ay naggafu ta tiempo na Gagassila*. Netallugaring taw, mepangngo nga innat-tam i perspektivo nuri nattura-tura taw — kakaruan ay papari anna mimisionero nga Gassila. Megafu taw, ma-observa tam turi ta orihinal nga ektsto ira i termino nga “milagro” o nu “siri-siri” na “Diablo”. Danaw nga messissimmu, kanu, i maginfluensya gari ta aggangay na historya meannung taw ta narumug nga tatolay ira na Kebanagan anna kabiko nga luga-lugar. Yaw nga perspektivo na Gagassila, gapa, ay naggafu ta makagi nga Christian bias nuri nga papari.
Meamung taw, importante gapa nga mammuat-tam i kasissinnan na makagi nga pre-colonial Ibanag society, tapenu matakkillala tam nu ngatta danaw nga totolay nga mappange tam asuntuan, ay nabi tu nabbalin nga narumug, talugaring ta agi’ na historya.
Kakaruan nira taw ta lista ta gukak ay makagi nga “urayan” o “pangolu” na ili, ta dana nga uvovuk tam (nga mabibbik ta dana diksyonaryu na Espanyol-Ibanag). Ta ili-ili na olo-olu nga Ibanag, egga i social classes nga makagi nga kagitta ta Tatagalug anna Bibisaya. Ta Tatagalug, danaw yuri makagi a maginoo, maharlika, timawa, anna alipin (type A or Namamahay, and B or sagigilid), nga yayya metuddu gapa gari ta elementarya. Ta Ibanag gapa, ay egga yuri makagi a “kammaranan”, “mengal”, “kailian”, “mangallu”, “kobung”, anna “aripan”. Napparehu yuri maharlika anna mengal gafu ta ira yuri makagi nga warrior class. Kunne gapa ta timawa anna kakailian/kakelian, nga ira gapa ay freemen on u “ordinaryu a totolay”, aliping namamahay, anna kobung, nga ira gapa ay kagitta tu “quasi” slaves, tuange ta aliping sagigilid anna aripan, o nu literal slaves.
Awat-tu kurug a kaparehu na maginoo, nga yayya i naggafuan na datu o nu raja, ta Ibanag. Ngem, i aranni nga balittak na yaw ta uvovuk tam ay “kammaranan” onu noble onu elder nga makagi. Ngem, i am-maginoo na Tatagalug gari ay mala da ta daga na magana ra, duma mabba ta Ibanag. Gafu yaw ta danuri olu-olu nga Ibanag gari, ay natolay ta makagi nga warrior society. Megafu gapa taw, yuri katannangan a mamaguray, o nu urayan anna patul, ay maggafu ta ranggo na memengal. Yayya kanu nga kasikannan, kaporayan, anna kengalan ta pakipabbakal o nu gerra, yatun ta yayya gapa ay agalad-da nga “patul”. Kunnaw gapa i kasissinnan na attolay na olu-olu a Itawit anna Malaueg, Gaddang anna Irraya, Yogad, anna nappare-parehuad-da yaw ta Kakalinga anna Isnag, ta vuki-vukik na Cordillera nga ira ngamin ay makkakarruba ta Tana na Cagayan.
I. 1572–1600s: Dattal na Gagassila nga mangonkista ta sigiran na Tana na Cagayan, anna gafu na reduccion ta ili-ili, pappataddak ta enkomyenda, anna pagevanghelyo na olu-olu a totolay na Tana.
A. Ta taggappan na kasigiranan na Cagayan: Pata-Cabicungan (Claveria), Masi (Pamplona), anna Tular (Abulug), gian na olu-olu a Ibanag
- IRINGAN
Si Iringan ay i urayan gari ta ili na Pata ta dattal na Gagassila. Ta kadagunan na pagevanghelyo na papari ta totolay turi nga ili, si Iringan kanu ay naki-suporta ta kukukwad-da. Ngem, aru ta totolay gari i manaki nga alawatan i Kristyanismo gafu ta ikassing da tu mapporay i anitos o nu kara-kararrua na gaka anna darakal da. Ari nabbayak, ay nabawtismo si Iringan anna neyanugu da sa i ngagan a Si Iringan ay i urayan gari ta ili na Pata ta dattal na Gagassila. Ta kadagunan na pagevanghelyo na papari ta totolay turi nga ili, si Iringan kanu ay naki-suporta ta kukwad-da. Ngem, aru ta totolay gari i manaki nga alawatan i Kristyanismo gafu ta ikassing da tu mapporay i anitos onu kara-kararrua na kakkakay anna kakkako ra. Ari nabbayak, ay nabawtismo si Iringan anna neyanugu da sa i ngagan a Don Francisco Iringan.
Sangaw, naggian kanu i tadday a minagganitu a babay ta Cabicungan, nga ari nginaganan ta tura-tura, nga kurug a makkalinga anna makkontra ta pangiwara na papari nga Gassila ta Kristiyanismo ta totolay. Gafu ta ari yayya mafugaddan na Gagassila, dinoban na papari si Iringan tapenu daddaggan na yuri minagganitu, nga yayya gapa ay nanaw. I panaw nuri babay ay abbo na totolay na Cabicungan tu milagro. Megafu kanu ta takkilala na krus nga nedage na papari ta sinnun ni Iringan, yatun ta nawawan kanu yuri minagganitu. Megafu gapa ta angnguruk ra ta “milagro-aw”, ay namegafu i totolay nga respetuan i bilin ira na papari nga Gassila.
2. FULANGAN
Si Fulangan ay tadday paga a babay nga minagganitu onu minagguru, gari ta tyempo na pagevanghelyo na papari nga Gassila ta ili na Pata. Pinakanayunan na yuri dana nga negagangay o nu i angnguruk ta anito, ta totolay na ili. Ngem, gafu ta pappursigi na papari nga Gassila, nabawtismo lagapa i totolay anna nawawan yuri dana nga tradisyod-da.
3. SIRIBAN
Ta dattal na Gagassila ta Cagayan, ay narumug anna namaguray i mengal a si Siriban ta Pata, Masi, anna karuan nga aranni nga ili-ili. Si Siriban, kanu, ay kurug a mataggu, masirib, anna masippo. Ngem, ngamin yuri pappatulan na ay nakonkista na Gagassila. Nedanuk na karribal ira ni Siriban turi ta Gassila nga alkade-mayor, nga napakaru kanu i atawa nuri nga mengal. Ngem, i kurug, ay duwa laman kanu gabba. Megafu taw, nepagafu anna nepapisi lagapa nuri alkade-mayor yuri duwa nga atawa ni Siriban, maski nabussi yuri tadday. Gafu taw, anna gafu ta dana lussaw na ta Gagassila, nattalaw si Siriban anna minune yayya ta vuki-vukik tapenu mapanawan na i uray na Gagassila, anna enna kanu nappasikan ta fwersa. Megafu ta aru nga totolay i magaya sa, siminuttul gapa ira yaw sa ta vuki-vukik.
Yuri Gassila nga obispo nga mangagan tu Diego de Soria, ay ta ammu na i importansya na pabbawtismo kani Siriban nga aru sa i tumuttul, nakipassimmu yayya turi ta mengal anna neyawa na si i konfyansa nga umuluk. Si Siriban anna yuri totolay nga tumuttul sa ay minuluk ta ili na Pata. Ari nabbayak, yayya, anna pitu paga nga urayan ay nabawtismo ta ili na Nueva Segovia (Lallo) ta dagun na 1596. Neyanugu da sa i ngagan a Don Diego Siriban.
5. CAFUGAO ANNI TULIAO
Si Cafugao i katannangan gari nga urayan ta kakammaranan na Abulug. Kavulun na gapa nga mamaguray turi i kanakan na nga mangagan gapa ta Tuliao.
Gari, kinagumanan nuri Gassila a alkalde-mayor nga doban yuri totolay na Abulug nga pataddagan i tadday a iglesya. Megafu taw, nassirimmu yuri kakammaranan anna namasikkal ira nga papanawan yuri Gagassila ta davvud-da. Nattakay ra Cafugao anni Tuliao ta biray, anna minay ra ta Manila tapenu kiddawad-da ta Gobernador-Heneral tu mapapanaw yuri Gagassila ta Abulug. Nevulud-da nira i aru nga vulawan gafu ta ammu ra nga nepallo i pakkakelug danaw na Gagassila. Ngem, ta paggangay ra ay nammilagro kanu i paddak anna agi na bebay yatun ta nekadde kanu yuri nattakayad-da ta Ilocos. Nammuad-da kanu turi ta ura-urayan a Iloko, nga ari kanu mafugaddan i pallabbe na Gagassila. Ngem, nasingad-da kanu i pia anna imammo nga nesissimmu turi nga luga-lugar gafu ta pattuttul ra ta tuddu na papari.
Kabalin na appa nga vulan nga pappakanayud-da nga umay ta Manila, nattoli da Cafugao anni Tuliao ta Abulug, anna pinakoli ra ta totolay yuri nagigginna ra ta Ilocos. Ari nabbayak, nabawtismo ira nga duwa anna napalogon lallagu yuri pawwara na papari ta Kristyanismo.
6. TULIAO ANNA WAGI NA
Ari tu nepakanawag nu yaw nga Tuliao ay parehu turi ta kanakan ni Cafugao. Ngem, ta pappakoli na papari, egga i nammaguray gapa ta Tular (Abulug) nga mangagan tu Tuliao, nga gafu ta pakidama na ta wagi na, ay mabi nga nakonkista na Gagassila yuri nga ili. Kagitta ta napolu nga kaso ni Guiab, nga mabibbik ta gukak, kiningwa na Gagassila yuri makagi nga divide and conquer strategy kara Tuliao.
Gari, ta kadagunan na paddama ra, nepafuku ni Tuliao yuri wagi na. Ngem, ari tu nabbayak, ta ikallo lagapa ni Tuliao yuri wagi na, ay nepakalebbo na lagapa yaw. Ngem, inarannian na wagi na yuri Gagassila tapenu makkiddaw ta uffun nga affutan si Tuliao. Ta uffun na Gagassila, napapanaw ra si Tuliao. Ngem, ta korianan, ina na Gagassila yuri davvu-ravvun na Abulug. Nesimmu yaw ta dagun na 1581.
7. CARINUGAN
Si Ines Carinugan a bako nga naggafu ta Cabicungan ay tadday kanu ta nappegafu ta pagalza ta Cagayan ta dagun mabi na 1661. Yaw nga pagalza kanu ay namegafu ta Pampanga, anna newara ta Pangasinan anna Ilocos adde ta nakadde ta ili na Masi ta Cagayan. Naimmangngan na heneral a Gassila a mangagan ta Francisco Esteybar yuri nga pagalza, anna nepapalattuk na si Carinugan anna danuri namaguray ta insureksyon ta Pata anna Bangan (Sanchez-Mira).
B. Ta sigiran na Dakal a Bannag na Cagayan: Lallo, Camalaniugan, Aparri, gian na olu-olu a Ibanag
1.GUIAB
Nage nakonkista na Gagassila i Abulug ta lagum na dagun na 1581, si Guiab ay i mengal nga mammaguray gari ta ili na Camalayuga (Camalaniugan) anna karuap-paga nga luga-lugar adde ta Gattaran.
Makagi kanu nga si Guiab i karumugan a mengal ta luga-lugar na Ibanag ira gari. Makimoray sa i 300 nga totolay, nga ari na kanu ikaya nga maammungan yaw gafu ta mariga kanu i maguray ta napakaru. Ammu na totolay i ingal na anna i poray na ta pakipabbakal. Maski kanu tu baddi laman i kakavulun na, yayya kanu gabba i olu nga mattaganna ta kakalinga na. Ngem, ammu gapa kanu na totolay i tunung na. Ibalo na kanu ta totolay na danuri gannug nga mala ra ta kakalinga ra. Ngem, nu sinni kanu maddisrespeto sa o nu ari nga mamarulo ta dok na, ay enna kanu kuruga panagarulian. Ikagi lagu kanu na Gagassila, nga nu ari ta labbe ra ta Cagayan, si Guiab kanu tamma i mabbalin a katannangan a patul ta enteru Cagayan.
Nammuan kanu gapa ni Guiab i sikan na Gagassila megafu ta inaffu ra kanu danuri Hapones ta pakipabbakal. Megafu ta pakapabbaw o nu admirasyon na ta pakapangwa na Gagassila, nakipakkofun kanu yayya nira anna nangi-regalu yayya nira ta aru a bagga, manu, naattaba a bavi, anna nu anni paga a produkto na davvun. Ngem, megafu kanu ta aru a totolay i malussaw anna makanassing turi ta mengal, netabarang nuri nga totolay ta kani Kapitan Juan Pablo Carreon na Gagassila, nga ari nakwan yayya makipakkofun kani Guiab. Megafu taw, nasingan kanu ni Carreon yuri oportunidad para kwan i istratehiya nga divide and conquer. Ammu na garay nga egga ngana i ka-alyadu na nga “Indios”, yatun ta siguradu yayya nga maffu na si Guiab, nga yayya ay dakal kanu nga gurun ta pangonkista na Gagassila ta Tana.
Pinagafu’ lagu anna pinabesin ni Carreon si Guiab. Ngem, kabalin na yaw, nattaradday lagapa yuri totolay gafu ta lussaw anna poray ra ta pinattraydor na Gagassila kani Guiab. Nakipabbakal yuri totolay ta Gagassila, ngem ammu tam nga naffu ira gafu ta sikan na armas na kakalinga ra .
2.BACANI
Yayya kanu ay tadday a urayan ta tadday a ili nga aranni ta Nueva Segovia nga ari nginaganan ta tura-tura. Gari kanu, gafu ta napenam yayya ta kukukwan na Gagassila nga pattaddayan i babalay na totolay o nu yuri reduksyon na ili-ili nga makagi, nevoluntaryu ni Bacani ta Gagassila nga unnugan na i ngamin a urayan anna marivu a totolay ta pappatulan na tapenu maggian ira ngamin ta tadday a bagu nga ili. Megafu yaw ta marigatan kanu yayya nga mamaguray gafu ta kurug a nekkewara i ili-ili ta davvun na.
C. Ta dakal a lugar a mangagan gari a “Malaueg” (Tanakwan yaw turi ta ili na Malaueg nga dana Nalfotan, nga Rizal ngana sangaw): Ta lagum na’w a lugar ay danuri ili-ili sangaw na Iguig, Amulung, Solana, Alcala (dana Fulay), Piat, Rizal, Tuao, Gattaran, ta minanga na Bannag Cagayan anna Chico
1.MAGALAD
Si Magalad (o nu Magalat) ay nappegafu ta insurekysyon o nu pagalza ta dagun na 1595 anna 1596. Ari nga nepalappa ta tura-tura na papari nu anni nga ili i naggafuan na, ngem aranni tamma yaw ta Nassiping ta Gattaran. Ngem, ta tura ni de Morga, kagi na tu urayan yayya ta ili a mangagan tu Lubutan.
Gari ta olu nga rebelyon na, pinegafuanan na yaw nga kavulun na yuri wagi na anna karuan paga nga kabaggian na. Ari kuruga nepakanawak nu ngatta tu nagalza ra, ngem, awayya tam nonopan nga naggafu tamma yaw ta panakitad-da ta bagu nga relihiyon anna yuri abuso ta sistema na enkomyenda. Nafugaddan na Gagassila yuri pagalza anna nefuku ra ta Manila si Magalad, anna yuri wagi na anna danuri karuan nga siminuttul nira.
Ngem, nakimallo kani Gobernador-Heneral a si Francisco de Tello de Guzman, yuri karuan a papari nga Dominicano nga mappange umay ta Nueva Segovia. Kiniddaw ra nga ivulud-da si Magalad nga mallabbe ta Cagayan tapenu masservi yaw a mapia a paki-tratu o nu pakipakkofun ta totolay na Cagayan.
Kunnuppaga, ta pallabbe ni Magalad, pinegafuanan na mangana i bagu nga insureksyon. Sangaw mabi, nevulu sa i karuan paga nga kammaranan na Tubigarao (Tuguegarao) anna karuan nga ili-ili. Ta dakay kanu nuri rebelyon, awan kanu tu makadulo turi ta ili-ili. Ta pammaguray ni Magalad, napatakitan anna napapatay na danuri karuan nga Cagayano nga nanaki nga mevulun sa.
Megafu taw, dinoban na Gobernador-Heneral si Pedro de Chavez, nga Maestro-de-Kampo, ta Cagayan tapenu immangngan na yuri rebelyon. Napatay kanu na Gagassila i aru nga mamaguray ta rebelyon ngem, i katannangan nga si Magalad, ay marigatad-da nga daddaggan. Yatun ta nakwa ni de Chavez nga ipapatay si Magalad ta mismu ta totolay na ta unak na balay na, megafu ta promesa nga mapagan yuri nga totolay namatay sa.
Kagiad-da, nga nu ari kanu napapatay ta mabi si Magalad, kurug a peligro kanu i dumattal ta pammaguray na Espanya ta aru nga dagun.
2. PAGULAYAN
Ta olu-olu na ragun na meka-17 a siglo (1600s), yuri urayan na ili a mangagan ta Nalfotan (Rizal ngana sangaw; ngem kagian na karuan ay Annafatan, Amulung) ay mangagan tu Pagulayan. Ta pakakammu na kanu nga danuri Itawit ira ay nakesimmu ta kurug a pakapaliad na kararrua gafu ta pakabawtismo ra ta Kristiyanismo, mami-aru kanu a minay si Pagulayan ta Nueva Segovia tapenu makimallo nga mallabbe i papari ta ili na. Ta gafu na, awan kanu tu meparattal a pari. Yatun ta kiningwa ni Pagulayan, ay nangilabbe laman ngana yayya ta abbing a lalaki a Kristiyano tapenu yayya kanu i mangituddu sa, ta adde na makwa na, ta negagangay na Kristiyanismo. Kabalin na, nangitaddak ira ta iglesya ta Nalfotan, tapenu noka nu dumattal i papari nga mangitaddak ta misyon, ay yuri ili na i masservi nga sentro. Ta korianan na, pinarattal na papari si Fray Pedro de Santo Tomas ta Nalfotan ta dagun na 1607. Nagayaya kanu i kailian ta labbe nuri pari.
Ta pakabawtismo na, nginaganad-da yuri urayan a Don Luis Pagulayan. Ta patay na, yuri wagi na nga babay a mangagan tu . Ta patay na, yuri wagi na nga babay a mangagan tu Donya Luysa Balinan, i nabbalin tu mamaguray ta iglesya. Yayya kanu ay mangiyawa ta makan ta totolay nga bibiktima nu tiempo na bisin, anna yayya ay minaddanuk ta papari nu egga i totolay nga mattoli ta dana nga angnguruk o superstisyon.
3.CAQUENGA ANNI FURAGGANAN
Si Caquenga, ay tadday a minagganitu nga nappegafu kanu ta bagu nga problema ta Gagassila ta ili-ili ta gian ni Pagulayan ta dagun na 1608. Pinegafuanan ni Caquenga nga itoli yuri nonono na totolay turi ta dana ira nga negagangay o nu tradisyon. Kinonvinsi ni Caquenga i karuan nga totolay tu ari da alawatan yuri tuddu na Kristiyanismo. Gafu taw, aru nira ay pinatay ra i aya-ayam da, zinaral da i babalay ra anna mula-mula ra, anna minay ra ta vuki-vukik tapenu merayyu ira ta Gagassila. Turi ta vuki-vukik, nakipatadday ira turi ta karuan ira nga napolu nira nga nattuttu.
Ta kadagunan na pagalza, kinagumanan ni Pagulayan anna danuri makimoray sa nga makatalo kani Fray de Santo Tomas, nga immangngan yuri pagalza anna itoli yuri totolay nga nevulun kani Caquenga. Pinassimmu na si Padre de Santo Tomas anna yuri urayan nga namaguray turi ta rebelyon, a mangagan tu Furagganan. Gafu ta kalussaw gapa ni Furagganan si Caquenga, kiniddaw na tu aripanan na si Caquenga tape magimmamo yuri pagalza; ari paga nakapanaw ta ili si Caquenga gafu ta pappakanayun na turi ta rebelyon. Nage makaguyu yuri pari, inatake na rebelde ira yuri iglesya ta tangnga-gabi, anna sinuggi ra yaw. Ta assing na totolay nga nabattang ta ili, nakkarapanaw ira ngamin. Pinatammang ni Pagulayan si Padre de Santo Tomas ta Piat ngem, ginaru ngamin na rebelde danuri alikaman na iglesya. Ginegge da kanu ngamin yuri tela na altar anna kiningwa ra nga sinnun, anna ginegge da gapa yuri pahina na missal, anna kiningwa ra nga paginuman yuri kalis. Maski kanu yari imahe na Yafu ay binara-barak ra ta duppil*.
Ta korianan, napemammo yuri pagalza gafu ta Gassila a mangagan tu Don Cristobal de Azcueta ta dagun na 1610. Nagafu yuri karuan nga rebelde anna nebarak da turi ta babarko na Gagassila. Kabalin na insureksyon, kiniddaw uli na totolay nga mepataddag uli yuri misyon, yatun ta nattoli si Padre de Santo Tomas. Aru a iglesya anna konvento i napataddak, adde ta mabawtismo i ngamin a totolay.
D. Ta dakal a lugar a mangagan gari a “Irraya” (onu “La Yrraya” kudda ta Espanyol, nga naggianan gari na totolay a Irraya, nga kabaggian na Gagaddang): Ta lagum naw a lugar ay danuri ili-ili sangaw na Tuguegarao, Cabagan-Tumauini (dana Abuatan), Ilagan (dana Bolo), adde ta Naguilian, ta minanga na Bannag Cagayan anna Magat
1.GUIAB (Pilitan)
Nevuya ta tura-tura i tadday gari a urayan ta Pilitan (Tumauini) a mangagan kanu ta Guiab (duma kani Guiab nga urayan gari na Camalaniugan). Yayya kanu ay tadday ta napakaru a nabawtismo ta Kristyanismo. Ngem, tadday aggaw, ay zimittal kanu sa i tadday a kuruga marakay nga taki. Yatun ta yuri makimoray sa nga totolay, nangiatang ra ta abbing, tapenu mezigu’ ra kanu yuri daga na ta kani Guiab. Nakwa na pari a mangagan tu Francisco Minaio nga ipaimmang kani Guiab yuri nga ritwal, anna enna netali yuri abbing.
Natay lagapa si Guiab, anna nebilin na kani Padre Francisco nga ibillay yuri vula-vulawan na ta kaba-kabaggian na. Tuange taw, pinaguroray na i aru nga aripan na.
2.SAQUING
Ta dagun na 1621, namegafu kanu i tadday a pagalza ta Pilitan nga pinegafuanan kanu na Gagaddang nga minay nagaru ta totolay na Pilitan nga mattalimoray ta pammaguray na Gagassila. Netura na Dominicano nga si Padre Diego Aduarte, nga nabayak kanu nga plano yaw na Gagaddang nga mappegafu ta rebelyon, ngem, ari da kanu mapegafuanan gafu ta innaggad-da nga makakalebbo yuri karuan a kakammaranad-da nga nefuku ta Nueva Segovia. Yuri urayan, a mangagan tu Saquing (o nu Saquin kudda netura), i dinob na Gagaddang nga siguradduan i pattalimoray nuri nefuku ira.
3.CUNTAPAY
Nage mamegafu yuri pagalza ta Pilitan ta 1621, ay ari nga nakakeddak kani Saquing yuri mammaguray ira turi nga rebelyon. Yatun ta panaw nuri katannangan a pari ta aranni nga ili na Abuatan, gafu ta umay kanu yayya mabbakasyon ta trabahu na, abbo kanu nuri Gagaddang nga minay yayya nga nakkiddaw ta susuddalu tapenu mafugaddan yuri pagalza. Pinurban na tadday pari nga si Alonzo Hernandez nga pagimammottan yuri totolay na Abuatan, ngem nolang da kanu ngana ta pagabuso na Gagassila. Pinapanaw da si Padre Hernandez ta Abuatan ta ari da kanu me-promesa sa nga mapaliarad-da yayya ta “nellaw nga Indio” ira nga maya nga gappokan yuri karalong na. Ta korianan na, minay si Padre Hernandez tapenu taronan na i Pilitan nga nasingan na nga nemammo gamma yuri nga ili.
Ngem, nakaddak kanu laman ngana yuri pari ta gavva tu zimittal i totolay na Abuatan, nga napayyan ta denu i babaggi ra anna agatammi ra ta armas kagitta na dana a tradisyon ta pakibakal o paki-gerra. Minay ra kanu tapenu arutad-da yuri totolay na Pilitan nga mevulun ngana ta pagalza. Yuri namaguray taw ta totolay na Abuatan ay yuri mabbing a si Don Felipe Cuntapay, nga neyana nga Kristiyano. Ta kabbing kanu ni Cuntapay, a nasservi kanu yayya nga sakristan anna minakkantor ta iglesya. Ta paddakal na, nabbalin yayya nga urayan na Abuatan.
Ta pattullung na 800 kanu a memengal ta laguerta na iglesya ta Pilitan, napemammo ira ni Padre Hernandez. Ngem, nekulle ra mangana sa tu nolang ra ngana ta pagabuso na Gagassila. Yuri karuan nira ay namegafu ngana nga tuggian yuri babalay. Ngem, napemammo gapa ira ngamin ni Cuntapay adde ta makapanaw ngamin i papari ta ili. Pinatakay na ngamin a papari tuange ta alikamad-da, anna nepetuluk na ira adde ta makakadde ra ta nemammo nga ili.
Napemammo lagapa yuri pagalza gafu ta susuddalu nga dinob na gobyernu nga umay gapa nakwan makibakal ta Olandes (Dutch) ta Formosa (Taiwan). Naggian yuri tropa ta Nueva Segovia adde ta nafugaddan yuri insureksyon.
4.DAYAG
Si Si Don Gabriel Dayag nga nabawtismo gapa nga Kristiyano, ay yuri kaka nga wagi ni Cuntapay. Nevulun yayya ta pagalza gari ta 1621. Ta pakibakal ra ta tropa na Gagassila, minay ra nattuttu ta vuki-vukik ta zigattu na Cabagan-Tumauini. Yuri akalde-mayor, kanu, ay narigatan ta paddaddak na nira. Yatun ta minune si Padre de Santo Tomas, nga naggian gari ta Nalfotan, tapenu makipassimmu turi ta rebelde ira. Ta olu, ari na nakonvinsi si Dayag nga umuluk. Ngem, siminuttul lagapa si Dayag ta korianan. Kunnud, nedanuk na gapa ta pari yuri luga-lugar nu sitaw ne-plano na rebelde ira nga tanabban* yuri tropa na Gagassila.
5.BALADDONG
Si Padre Pedro Jimenez nga minay nga nagevanghelyo ta lugar na Irraya megafu ta 1678 adde ta 1690, ay nakapataddak ta aru nga iglesya turi nga lugar. Megafu taw, navurung yuri totolay na Cabagan nga mabbawtismo gapa danuri totolay ta zita’ na Bannag na Cagayan. Nu messimmu yaw, magimmang kanu i pakitali ra ta gannu-gannug turi ta totolay ta zita’. Meammung taw, mawawanad-da kanu paga ta pattuttukan angngarigan tu marrebelde ira.
Megafu taw, inaru’ na totolay na Cabagan i tadday a tolay nga ari paga nakristyano, nga mangagan tu Baladdon, nga marrebelde anna tagannan yuri Kristiyano ira ta Cabagan. Kiningwa ra kanu yaw tapenu maganassing danuri Kristiyano ira anna mattoli ira ta vuki-vukik.
Inimmangngan na alkade-mayor gari yuri rebelyon. Napatay yuri karuan a rebelde anna ginafu’ ra yuri karuan, adde ta 70 nga tolay. Ngamin kanu nga alikamad-da ay neyawa ta susuddalu.
II. 1700s-1800s: Nekkewara ngana i Gagassila ta Tana na Cagayan; minaru i insureksyon gafu ta nepallo a pagabuso na enkomyenderos ta totolay, netalugaring ta pattuki ra ta bugi o nu tributo, anna polo y servicios.
1. SINAGUINGAN, MATATANGAN, anni RIVERA
Si Tomas Sinaguingan nga gobernadorsilyo ta ili na Tuao, anni Luis Matatangan nga gobernadorsilyo gapa ta ili na Malaueg (Rizal), ay namegafu ta pagalza ta enteru provinsya na Cagayan ta aggaw kanu na fiesta na Santissima Rosario ta dagun na 1718. Namegafu yuri insureksyod-da ta pangattaki anna marakay nga kingu-kingwa na susuddalu nga Gagassila anna enkomyenderos ta totolay na Tuao. Kunnuppaga, ari siniggek na nagalza ira yuri papari. Gafu taw, yuri komandante na susuddalu ay napaliaran ta patay gafu ta nattuttu kanu yayya ta konvento na papari.
Si Rivera gapa, nga kabesilya na ili na Tuguegarao, ay mabi nga ziminaddan ta pagalza ra Sinaguingan anni Matatangan. Megafu sa, naginsureksyon gapa i totolay na Tuguegarao ta pagabuso na Gagassila. Pinalappa na, o nu ne-deklara na nga yayya kanu i “Santo Papa anna Patul” na Tuguegarao. Nedok na nga itoli na totolay ta misyoneros danuri rosaryo, iskapularyo ira, anna anni paga a gannug na alikaman na Kristiyanismo.
Newwara lallagu yuri insureksyon ta karuan a ili-ili ta paggangay ni Sinaguingan ta sigiran na Cagayan. Tumunuk nga nagalza yuri karuan a totolay na Aparri anna Camalaniugan. Yuri Gagassila ta sigiran, ta kadagunan na insureksyon, ay nattuttu ta unak na kuta ra ta Lallo. Maturu 3,000 kanu nga nagalza i nallevu turi ta kuta, anna, maturu 150 kanu i napatay gafu ta duppil nuri rebelde ira.
Ta assing kanu na Gagassila, ay napasikkal ra nga maki-tratu anna tumuttul ta ikaya nuri nagalza ira. Napadday i tadday nga dokumento nga niketurakan na kondisyones nga mapapanaw i ngamin a Gagassila ta Cagayan. Nallabbe si Matatangan ta Lallo anna enna finirman yuri papel. Ngem, si Rivera, ay ari na nga finirman yuri papel ta aru paga kanu nakwan i ikaya na nga meammung nga importante a kondisyones. Inatake na tropa ni Rivera yuri kuta ngem natayan ira ta 50 nga tolay.
Ta pakarumug na gobyerno ta Manila turi ta insureksyon, dinobad-da si Don Pablo Orduña tapenu immangngan yuri pagalza. Napemammo lagapa yuri insureksyon anna nekkewara ta vukik-vukik yuri rebelde ira.
2. JUAN CAUILAN anna karuan paga nga nasservi ta Espanya
Si Juan Cauilan ay tadday a kristiyano nga naggafu ta Gamu, a nabbalin tu kapitan ta tropa na Gagassila. Si Kapitan Cauilan, tuange ta susuddalu na nga Cagayano, ay namulun ta duwa a pari, si Padre Martin Hernandez ta 1742, anna si Padre Andres Mateo ta 1745, nga umune ta vuki-vukik tapenu apad-da yuri totolay nga nattut-tuttu. Danuri nga totolay, nga yuri karuan ay dana nakristiyano ngana, ay naggafu ta naduduruma nga lugar, anna aru nira ay nakonvinsi nga umuluk anna maggian ta ili na Furao (Macanao, Gamu). Gafu ta ngamin a netuppal ni Cauilan, kiningwa ra yayya a heneral mestre-de-kampo na darakal a luga-lugar na Irraya anna Diffun, adde ta ili na Bagabag.
Egga paga i kakaruan nga Cagayano nga minay ta poder na Gagassila, kagitta da Don Luis de Onate nga naggafu ta Itugud, Don Miguel de Paredes na Gamu, anni Don Mateo Cabal.
3. MARAYAG anni DABO
Ta dagun na 1763, ta pakagafu’ na Briton ira ta Manila, nagalza mangana i totolay na Cagayan, gafu ta nelasik ira ta rebelyon ni Palaris ta Pangasinan, anna danuri magatawa nga Silang na Ilocos. Naggafu mangana yaw ta abuso ta bugi o nu tributo, polo y servicios, anna i ikaya na totolay nga mattalimoray ta Espanya. Gafu ta kaya da Silang a mevulun ta rebelyon danuri Cagayano ira, dinobad-da si Baltasar Magalona nga ituvuk ta Tana na Cagayan yuri proklamasyod-da nga mattalimoray ta uray na Espanya. Si Juan Damay na Piat yuri nangalawa’ anna nangiwara turi ta proklamasyon.
Danuri nammaguray turi ta pagalza ta Tana na Cagayan ay ra Dabo anni Juan Marayag (o nu Morayac kunna nga netura). Yuri sentro na rebelyon-aw ay yuri ili-ili na Ilagan, Cabagan, Tuguegarao, anna newara yaw adde ta Cabicungan.
Naggafu kanu yuri pagalza ta Ilagan, ta pakapisi na kakailian turi ta komandante nga Gassila. Ne-deklara nuri nga totolay ta ura-urayan na Ilagan, nga ira gapa i minarresivi ta bugi, ay tu magimmang ra kanu ngana nga mappaga ta tributo ta gobyernu na Espanya. Gafu taw, pinarik ngana ira na totolay ta karuan nga ili.
Natay lagapa yuri rebelyon gafu kani Don Manuel de Arza, nga Kapitan-Heneral na provinsyas na Ilocos anna Pangasinan. Nagunnuk si de Arza ta fwersa na makatalo nga Indios anna karuan a Gassila, anna minay na inimmangngan yuri rebelyon, anna pinabesin na yuri namaguray ira. Si Juan Damay ay neparada da kanu nga pinisi-pisi ta namidduwa-a-gatu ta Nueva Segovia.
4. MAGAYAM
Ta lugar na Katalangan, ta gian sangaw na ili na San Mariano, ay naggian kanu tadday a mangagan tu Magayam. Si Magayam kanu ay naggafu ta ili na Iguig, anna ta dagun na 1736, ay pinanawan na i pammaguray na Gagassila anna minune yayya ta vuki-vukik na Katalangan. Egga kanu i ana na nga mangagan tu Bulala, nga yayya gapa ay naggaka ta mangagan tu Baladdong. Si Baladdong gapa ay ginaka na i mangagan tu Furingan. (ari tu nepakanawag nu yaw nga Baladdong ay tu yuri narrebelde ta gian na Cabagan).
Gari, danuri Atta ira na Katalangan ay ikaya da kanu tagannan si Magayam, yatun ta nagali gapa yayya ta dakal a lugar a Diffun (Southern Isabela, gian na Yoyogad) nage na dattal na papari turi nga lugar. Ngem, nakadama na kanu turi yuri totolay na Itugud (Lenzon, Gamu). Gafu taw, nattoli yayya ta Katalangan, ngem, nevulun sa i karuan a Yogad. I duwa nira ay yuri mangagan tu Alugue anna yuri kristiyano a si Talapan, nga parehu naggafu ta dana ili na Lappau (arranni ta Ramon). Nevulu gapa i mangagan tu Buluta nga kapitan nga naggafu ta Camarag (Echague), tuange ta kapitanes nga Cumanal anna Simirme nga naggafu ta dana ili na Paddad, aranni ta Angadanan.
5. Ura-urayan na dakal a lugar a mangan tu Paniki (Reina Mercedes adde ta Bayombong; gian na Gagaddang)
Gari ta dagun na 1738, navukatan yuri dalan ta vukik nga paddafungan na provinsyas sangaw na Isabela anna Nueva Vizcaya. Dakal yuri importansya na’w nga dalan gafu ta yaw i mappalogon ta pakakonkista na Gagassila ta enteru Tana na Cagayan. Dakal kanu nga uffun i nebillay na papari a Agustino ta nesimmu-aw, ta ira kanu i nakkonvonsi ta ura-urayan ta lugar na Paniki nga itulu yuri pavvuka nuri dalan. Danuri nga urayan ay da Danao, urayan na Appiat, Fulatan (o Fulatao) na ili na Carig (Santiago) nga makimoray kani Danao, tuange kada Ansimo, urayan na ili na Ambayan, anni Talimahon, urayan na Bayombong. Egga paga i ura-urayan ta Diffun nga nanguffun gapa ta pangiyawa ra ta direksyon nu sitaw yuri dalan ta vukik, anna ta pakkonvinsi ra ta aru paga nga urayan turi nga itulu yuri paddalan na Gagassila. Gafu taw ta uffud-da, nangibalo nira i Gagassila.
Si Danao ay inari ra ta tributo anna polo y servicios, tuange ta anna’ na, anna affu’ na. I tadday kanu a urayan a mangagan tu Calubaquib, ay nabbalin tu tenyente-heneral na Paniki anna lugar na Ituy (Aritao, Dupax; gian na Isinay). Tadday gapa a mangagan tu Gannaban, ay nabbalin tu sarhento-mayor na ili na Appiat, tuange ta mangagan tu Piran, ay mestre-de-kampo gapa nuri nga ili. Kunne gapa i appa nga naggafu ta Cauayan. Si Calucab, ay nabbalin tu mestre-de-kampo nuri nga ili, si Banag ay kapitan na ili, si Macabalog ay sarhento-mayor, anna si Gabuey ay kapitan na susuddalu. Yuri mangagan tu Abatay nga naggafu ta Batu, ay nabbalin tu sarhento-mayor; kunne gapa kani Aguig nga naggafu ta Bantay, tuange kani Macaleng na ili na Dalorac. Nabbalin gapa tu kapitan danuri ura-urayan nga mangagan tu Pallon, Luaylay na ili na Gapat, Adaisic na ili na Dalorac, anni Cuntapay nga naggafu ta Bantay.
Makagi nga yaw nga paguffun na ura-urayan-aw ta Gagassila ay megafu ta assing ra, nga marakay tu panagarulian ira na gobyerno na Espanya nu edda kalingan yuri uray na Gagassila.
6. ONOFRE LIBAN anni LAGUTAO
Ira ay duwa a mawwagi ta ili na Angadanan nga nakkalinga gari ta rebelyon na Yoyogad na Camarag, anna Gagaddang na Angadanan ta dagun na 1785. Si Liban, nga gobernadorsilyo na Angadanan, ay nanguffun ta Gagassila, ngem si Lagutao gapa ay nevulun ta pagalza. Karuan paga nga namaguray ta rebelyon ay ra Baguatan, Manganusu, anni Gumpin nga naggafu ngamin ta Camarag. Kurug gapa, naffu lagapa yuri rebelyon gafu ta pakapangwa na Gagassila.
Taw ta pappappakoli nga olu pinegafuanan na papari a Gagassila nga kagitta ra Diego Aduarte (1600s), Vicente Salazar (1700s) , anni Julian Malumbres (1800s), mabibbik nga nabbalin tu mapia o marakay ta aginingad-da i tadday a urayan o tolay nga kammaranan, megafu ta kingwa na. Nu nappabawtismo yuri tolay o nu nanguffun ta Gagassila, ay mapia kanu yayya. Nu narrebelde yayya, ay marakay kanu mabi yayya. Kunnaw i kasissinnan na lista na totolay ta utun.
Ngem, ari laman tu yatun nga netura ta lista i karu na kaso na pagalza o parrebelde na olu-olu a totolay ta Tana na Cagayan. Kuruga napakaru paga i nessimmu nga pagalza, anna danuri nga nammaguray ay ari nangaganan ta pappakoli na papari. Makagi lagu, na Gagassila, nga ta ngamin kanu nga lugar ta Filipinas, ay ta Tana na Cagayan ira kurug a narigatan ta pangonkista, gafu ta ingal na kakailian, anna ta aya da nga mattalimoray.
Sources
- de Morga, Antonio (1598). Report of Conditions in the Philippines. In Blair and Robertson, eds., The Philippine Islands, 1493–1898, vol. 10, pp. 75–102. Cleveland: A. H. Clark, 1903–07.
- Keesing, Felix. M. (1962). The Ethnohistory of Northern Luzon. Standord University Press.
- Nepomuceno, Vicente S. (1919). Historio Nac Cagayan. Manila: Colegio de Sto. Tomas.
- Salgado, Pedro. (2002). Cagayan Valley and Eastern Cordillera 1581–1898. Rex Publishing. Quezon City.
- Scott, William H. (1994). Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society. Quezon City. ADMU Press.
*Ammung a gigiammu
- Gassila — tolay nga naggafu ta Espanya; “Spaniard”/“Castilian” ta Ingles; “Kastila” ta Tagalug
- duppil — dana aggagal tam ta “spear”; saffuring nu nattanggil yuri sigguk na.
- tanabban — “to ambush” ta Ingles
PREVIOUS ARTICLE: A bibliography of Ibanag (and related) studies
NEXT ARTICLE: Himno na Magili (Ibanag translation of Lupang Hinirang, c. 1964)
