Leerlab 1 Nijmegen: leren onder de ijsberg!

Hoe kunnen we schulden voorkomen met elkaar? Met die vraag startten we in september 2017 een Leerlab voor iedereen in Nijmegen die zich aangesproken voelde onder de noemer ‘schuldenkenner’. Of, beter nog, iedereen die we konden bereiken onder die noemer vanuit het netwerk waar we mee startten: Stichting Sterker (voormalig NIM en SWON), HIL-Tandem en HAN Sociaal Werk (voormalig Maatschappelijk Werk en Dienstverlening). We organiseerden de Leerlabs steeds in de Allesbinder, op het Honigterrein in Nijmegen.

Hoe was het Leerlab aangepakt?

De gevolgde aanpak is beschreven in het eerdere blog ‘leerlabs Nijmegen’: volgens principes van living labs en onze gedeelde kernwaarde van empowerment, hebben we gekozen voor een menselijke en ontwerpende aanpak. Hiermee hebben we de gezamenlijke ambitie om nieuwe, transformatieve werkwijzen te ontwikkelen voor het voorkomen van schulden in Nijmegen. We bedoelen daarmee een ‘gekantelde’ werkwijze die:

• Radicaal vertrekt vanuit de leefwereld van mensen;
• Lokale talenten en kennis herkent en verbindt en ervoor zorgt dat dit lokaal bruikbaar is voor (samenlevings)ontwikkeling;
• Ruimte geeft voor nieuwe betekenisgeving en nieuwe mentale modellen over dat wat van waarde is, nodig is en wat werkt.

Eigenlijk is dit een typisch sociale werkwijze en dus een typisch sociaal- agogische methode dat past binnen het Sociaal Werk. Het is een vorm van sociaal leren dat democratisch is en alle perspectieven waardeert en benut, met speciale aandacht voor het leefwereldperspectief: dat van mensen die, in het geval van deze Leerlabkwestie, te maken hebben met schulden en armoede in hun leven.

Wij denken dat we deze transformatieve werkwijze kunnen ontwikkelen door eerst maar eens volgens de genoemde sociaal-leren principes dingen te gaan doen en te ervaren wat daarin werkt. Een ‘living lab’ is daarbij een instrument dat een context biedt om sociaal te leren: het brengt mensen bij elkaar om te experimenteren en te leren. Om samen sociaal te leren zijn zoals gezegd alle perspectieven van belang en dus zijn alle ‘kennistypen’ van waarde:

• Ervaringskennis van mensen met schulden;
• Professionele kennis van mensen die aan het voorkomen van schulden werken of mensen begeleiden daarbij
• Formele (theoretische en/of praktijk)kennis uit vakliteratuur met inzichten voor het voorkomen van schulden.

Het proces van het Leerlab Nijmegen

We hebben in vier leerlabsessies de leerprocessen (in de afbeelding) doorlopen met zoveel mogelijk verschillende van deze diverse kennisdragers. In elke sessie stond een leerfase centraal: Wat is van waarde? Wat is nodig? Wat zijn mogelijkheden? Wat werkt? En, hoewel we zo divers mogelijk geworven hadden om alle kennisperspectieven bij elkaar te brengen, begon het eerste Leerlab in september met voornamelijk beroepskrachten van de twee organisaties en de studenten en docenten van HAN Sociaal Werk.

Hoe verliep het Leerlab?

We hebben tijdens de eerste twee sessies in wisselende samenstellingen thema’s benoemd die er volgens de aanwezigen er toe doen: verborgen armoede, armoede onder werkenden en armoede van kinderen). Om nog meer te ontdekken wat van waarde en nodig is, hebben we samen zogenaamde ‘droomwijken’ gemaakt waarin geen armoede is. Kenmerken van deze droomwijken zijn: saamhorigheid, gezelligheid, liefde, zon en vrijheid. Dus geen enorme villa’s, bakken met geld, gouden horloges etc. maar veel meer sociale waarden en sociaal gedrag van mensen onderling waardoor iedereen een gevoel van rijkdom kan ervaren en ‘schaarste’ van individuen opgevangen of aangevuld wordt door de aanwezige rijkdom in de sociale netwerken. Een mooi nieuw frame ontstond tijdens deze sessies: we willen vooral vanuit onze eigen rol en de menselijke structuren die er zijn ontdekken wat we kunnen verbeteren om deze droom te verwezenlijken. Aan de hand van dit frame hebben we ontdekt wat er in Nijmegen al is om de droomwijken waar te maken en wat nog meer zou kunnen. We hebben in de derde sessie nog meer ideeën hiervoor verzameld in een brainstormsessie: wat zou iedereen kunnen doen? We hebben de ideeën tastbaar gemaakt en op kleine schaal getest. In de laatste bijeenkomst stond hebben we geëvalueerd wat zou kunnen werken en waar we in de toekomst op door zouden willen gaan in Nijmegen. Waar zien we aanknopingspunten voor verbinding, realisatie en zelfs opschaling?

In die laatste bijeenkomst was er meer diversiteit bij de aanwezige mensen dan de drie sessies ervoor. Bij navraag bleek dat het Leerlab bekendheid kreeg en interesse wekte bij mensen die zich herkennen in de aanpak en zich ook bezig houden met het thema. Bij de laatste sessie waren deze mensen aanwezig, en de diversiteit was gelijk goed te merken! Waar het Leerlab de eerste sessies voelde als een leernetwerk van voornamelijk (semi)professionals in het Sociaal Werk, voelde de laatste sessie meer als een verbindingsplaats waarin koplopers, friskijkers en dwarsdenkers die met hart en ziel gaan voor het aanpakken van armoede en schulden in Nijmegen elkaars experimenteerdrift ondersteunden. Er was veel energie en interesse in elkaar vanuit dezelfde betekenisgeving (mensgericht en sociaal) en dezelfde ambitie om dit samen, in co-creatie voor elkaar te krijgen. Er werden contacten gelegd tussen mensen die samen ideeën verder gaan brengen.

Wat hebben we geleerd?

Wat hebben we nu eigenlijk geleerd? De bedoeling was een leerlab om echt goed te reflecteren en leren wat werkt om armoede en schulden te voorkomen in Nijmegen. Het was absoluut niet de bedoeling om allemaal nieuwe dingen te gaan doen en dus een soort projectenlab te zijn… Maar nu lijkt het toch een vindplaats en broedplaats te zijn geworden van verschillende initiatieven en initiatiefnemers die zich in Nijmegen hard maken voor deze samenleefkwestie. Maar zijn deze twee stromen (acties en leren) van elkaar te onderscheiden als we sociale leerprocessen organiseren? We hebben leerprocessen aan willen jagen die lokaal van aard zijn en die talenten, wensen en behoeften verbinden voor lokale ontwikkeling. Misschien zijn sociaal leren en samenlevingsontwikkeling dan wel hetzelfde en gaan deze dus gewoon hand in hand: leren door te doen en doen om te leren.

Ondanks dat het ‘leren’ raakt aan het ‘doen’ in de labaanpak kunnen we het leren ook nog anders duiden dan het feit dat er lokaal verschil gemaakt wordt. De leerwinst was in essentie een nieuw soort bewustwording. (Hernieuwde) bewustwording van ieders aandeel in armoede en schulden (‘wij zíjn het systeem’) en daarmee ook ieders handelingsmogelijkheid t.a.v. armoede en schulden. Vanuit welke rol dan ook. Privé, beroepsgerelateerd. Grote dingen, kleine dingen, alles draagt bij. Door dit bewustzijn werd ondernemingszin aangewakkerd. Om nóg meer en nog meer samen van betekenis te gaan zijn. Tussen organisaties voor sociaal werk, tussen publieke en private domein (bedrijfsleven), tussen organisaties en overheid en tussen onderwijs en samenleving.

Dit leren op bewustzijnsniveau is een unieke vorm van leren die ‘transformatief’ van aard is. Leren onder de ijsberg, i.p.v. boven- gericht op kennis, vaardigheden, gedrag. En juist dit transformatieve leren waren we van plan, dus zijn we dan per ongeluk toch geslaagd in onze opzet?!

Wordt vervolgd?

Er werd tijdens de laatste sessie misschien wel zelfs een basis gelegd om meer structureel met dit netwerk verder te gaan rondom armoede en schulden… Maar wie pakt dit op? Van wie is dit netwerk en wie moet dat aanjagen? Hoe zorgen we voor meer structurele verbinding als community?

We zijn als initatiefnemers tussen de sessies door steeds kritisch aan het reflecteren geweest op wat we doen en of dat wel het goede is. We zijn dan nu ook na deze eerste serie erg benieuwd wat nou de impact is geweest van deze leerlabs. Werkt dit nieuwe bewustzijn (onderkant van de ijsberg) dat er gecreëerd is samen met de aanwezigen nu automatisch door in het handelen (bovenkant van de ijsberg)? Gaan we zien dat de labbetrokkenen ook echt nieuwe dingen gaan ‘doen’ en ‘leren’? En, hebben we hiermee ook echt iets zichtbaars kunnen bijdragen aan transformatie werkwijzen voor deze sociale kwestie? We gaan hier graag verder over reflecteren en (sociaal) leren. En we weten wat onze volgende stap is: blijven doen!