Insanity 14: Tom of Finland, van gay-icoon tot de voorspeller van de man van de 21e eeuw
Van The Village People naar Cristiano Ronaldo
Finland heeft een rijke geschiedenis in de vormgeving. Denk aan de beroemde modernistische architecten Eliel Saarinen of Alvar Aalto tot design van kopjes en borden van o.a. Iittala. Maar het is ook een gidsland geweest in de vorming van homo-erotische beeldtaal. Touko Laaksonen (1920–1991) werd wereldberoemd met zijn Tom of Finland illustraties. Wat de carrière van Laaksonen extra bijzonder maakt is dat hij de beelden maakte in een periode van strenge repressie. Een groot deel van zijn leven was er een verbod op homoseksualiteit in Finland en werd het gezien als een psychische stoornis. Naast een enorm maatschappelijk stigma, kon je gevangen worden gezet of opgenomen in een inrichting, waar zelfs castratie of lobotomie als “genezingsmethode” dreigde. Het leven en werk van Laaksonen staat daarom als geen ander symbool voor het traject dat LGTBI- emancipatie (in de westerse wereld) de afgelopen eeuw heeft afgelegd. Salmari dook in zijn geschiedenis.
Geile SS’ers
Laaksonen groeide op in een dorp op het Finse platteland en vertrok in 1939 naar Helsinki om te studeren voor een baan in de reclamewereld. Hij was gefascineerd door de aantrekkelijke matrozen, constructiewerkers en agenten die hij als jonge jongen in de stad zag. Toch durfde hij ze niet aan te spreken vanwege de dreigende consequenties. Dit veranderde tijdens WOII toen Finland zij-aan-zij met het Duitse leger vocht tegen de manschappen van Joseph Stalin. Laaksonen diende in het leger als tweede luitenant. Finland had op dat moment grotere problemen dan zich druk te maken over wat mannen met elkaar uitspookten. Daarnaast waren de straten vaak pikdonker door black-outs, waardoor het makkelijker was om anoniem andere mannen te ontmoeten. In die oorlog ligt de kiem voor wat Laaksonen beroemd zou maken. Niet zijn heldhaftige daden, maar vooral zijn erotische escapades met die afgetrainde mannen in uniforms zouden de inspiratie vormen voor zijn illustraties.
De kunstenaar heeft de Nazi-ideologie altijd veracht. Naast o.a. Joden, gehandicapten en zigeuners, behoorden homo’s tot de slachtoffers van het schikbewind van de Nazi’s. Toch had hij een festisj voor hun uniformen en met name de kaplaarzen. Er is veel geschreven over de homo-erotiek in de beeldtaal van de Nazi’s en fascisten. Essayist Susan Sontag beschreef in haar stuk Fascinating Facism (1975) dat de schilders en beeldmakers die werkten onder het Nazi-regiem, geen imperfecties mochten weergeven in hun beelden van het Arisch ras. In de beeldhouwwerken en schilderijen die zijn gemaakt in opdracht van de Nazi’s, lijken de mannen daardoor op een mannelijke variant van de pin-up voor vrouwen. Voor de Nazi’s was het sterke mannelijke lichaam het symbool van Duitse kracht. Ze geloofden dat het uiterlijk, morele en mentale kwaliteiten verraadde. Joden werden daarom juist vaak als lelijk en homo’s extreem vrouwelijk afgebeeld. Het regiem putte voor hun übermensch uit de klassieke beeldtaal van de Grieken. Wat ze daarbij vergaten was dat in de Griekse beschaving homoseksualiteit een prominente rol vervulde.
Na de oorlog brandden de lichten weer in de straten van Helsinki en verdwenen de uniformen uit het straatbeeld. De relatieve vrijheid die Taaksonen als homoman had tijdens WOII behoorde nu weer tot het verleden. Hij zette zijn carrière voort in de reclamewereld en werkte als freelancer aan commercials, mode-projecten en winkeletalages. In die periode ontmoette hij Veli Mäkinen die, tot diens dood, zijn levenspartner zou blijven. In 1956 belandde bij reclamebureau McCann Erickson waar hij het schopte tot senior art-director. Naast zijn baan zette hij jarenlang in zijn vrije uren heimelijk zijn seksuele fantasieën op papier. Vooral voor zichzelf: het verspreiden was extreem riskant.
Marlon Brando
Zijn grootste bijdrage voor de emancipatie voor homomannen is het helpen veranderen van het heersende stereotypering. Toen hij begon met het maken van zijn tekeningen stond de homo vooral bekend als een vrouwelijk type. Handleidingen voor medicijnen suggereerden zelfs dat homomannen lagere testosteronniveaus hadden. De uitoefenaars van de mannenliefde in de Tom of Finland tekeningen, zijn echter gespierde machomannen met snorren en leren jackets: kortom hunks. Een belangrijke inspiratiebron hiervoor was Marlin Brando als biker in de film The Wild One (1953). Laaksonen speelde in zijn schetsen met verschillende heersende conventies van mannelijkheid en seksualiteit. Hij tekende zelfbewuste heren met gigantische fallussen, die zonder angst, maar juist met een ongekende lichtheid en humor, hun seksuele verlangens botvierden die op dat moment in de meeste landen verboden waren. Regisseur Dome Karukoski, van speelfilm Tom of Finland (2017), vertelt: “De personages van Tom of Finland lachen altijd: ze dragen geen schaamte met zich mee over hun seksualiteit, fetisjen en fantasieën. Het gaat over vreugde.” Met vrolijke en zelfverzekerde tekeningen werden veel mannen zich er van bewust dat ze zich niet hoefden te schamen voor hun seksualiteit.
Volgens Stefan Kalmar die in zijn galerie in New York een paar jaar geleden een Tom of Finland expositie organiseerde, is het moeilijk voor te stellen hoe progressief zijn werk in de jaren vijftig was. Niet alleen waren de tekeningen pornografisch maar ook taboedoorbrekend met bijvoorbeeld interraciale relaties. In zijn werk dreef hij de spot met o.a. politieagenten. Zij traden vaak hard op, op plaatsen waar de lgbti-community samenkwam. Maar in de Tom of Finland tekeningen doen ze vrolijk mee in groepsorgies in het park.
Gay Celeb
Na aandringen van een vriend stuurde Laaksonen in 1956 een aantal tekeningen op naar een Amerikaans beefcake magazine. Dit waren magazines met beelden van gespierde mannen in atletische poses. Ze werden gepubliceerd onder het mom van fitness en gezondheid, maar waren vooral bedoeld voor de gaymarkt omdat gaypornografie niet openlijk verkocht mocht worden. Omdat hij bang was om zijn identiteit te onthullen nam hij de artiestennaam Tom of Finland aan. Uiteindelijk werden zijn minder expliciete tekeningen in 1957 gepubliceerd in het Amerikaanse blad Physique Pictoral.
In 1971 werd seks tussen twee mensen van hetzelfde geslacht gedecriminaliseerd in Finland. In navolging hiervan besloot Laaksonen in 1973 ontslag te nemen bij McCann Erickson om zich in alle openbaarheid op het Tom of Finland project te storten. Zijn eerste expositie in Amerika (en de tweede ooit) was in 1978 in Los Angeles. In de jaren die volgden, reisde hij naar verschillende grote Amerikaanse steden voor tentoonstellingen en groeide hij uit tot een beroemdheid in de gayscene. Deze beleefde op dat moment in Amerika zijn hoogtepunt qua vrijheid en hedonisme, in de jaren tussen de homorechtenprotesten van eind jaren zestig en voor het uitbreken van de aidsepidemie in de jaren tachtig. Bij zijn eerste tentoonstelling in New York kwam Andy Warhol naar de opening, Robert Maplethorpe kocht zijn werk, en ook de invloedrijke kunstenaar Mike Kelly was een groot fan.
Zijn fantasiebeeld van de mannelijke homoman werd steeds meer een realiteit. Hij inspireerde o.a. Franky Goes To Hollywood, Freddy Mercury van Queen en natuurlijk The Village People. Het Tom of Finland universum kwam ook tot leven in de bodybuildercultuur die in de jaren zeventig en tachtig steeds meer mainstream begon te worden. Wat eerst een obscure subcultuur was op Muscle Beach in Santa Monica, verspreidde zich snel naar andere belangrijke Amerikaanse steden voor de homogemeenschap. Na jaren van repressie konden homomannen elkaar volgens het boek Muscle Boys (2008) nu vrij ontmoeten in disco’s en sauna’s’ waar je “vrij je lichaam kon tonen, en het mannelijk lichaam een lustobject werd.” Het was de periode van de opkomst van de “clone” in San Francisco: gespierde mannen met snorren, met geblokte houthakkershemden in strakke Levi’s 501-spijkerbroeken. Steeds vaker zag je zelfbewuste machomannen over straat lopen die toch overduidelijk homo waren, net als in de tekeningen van Tom of Finland. Waar de homoman eerst als watje werd afgebeeld, was die tijd nu voorbij. In de New Yorkse clubscene werd het juist populair om je als heteroman voor te doen als homo, om zo op interessante culturele plekken te komen. De homoman was opeens een culturele trendsetter op gebied van drugs, muziek, grootstedelijkheid, feesten en mode.
Spornoseksueel
Anno 2017 zijn clubcultuur en dancefeesten een mainstream tijdverdrijf voor jongeren. Een cultuur die voor een groot deel voortkomt vanuit de LGBTI-community en waarin de invloed van Laakonen nog steeds herkenbaar is. In de jaren zeventig gebruikten pionierende Amerikaanse gayclubs als Flamingo en The Saint afbeeldingen van gespierde zelfbewuste adonissen op muurschilderingen en flyers (van o.a. Robert Mapplethorpe). Op de populaire Circuit Party’s die tegenwoordig worden georganiseerd (grote high-energy gayfeesten met sportschooltypes) lijken veel mannen op de flyers rechtstreeks uit een Tom of Finland tekening te stappen. En in de populairste techno-club van de laatste twee decennia — De Berghain in Berlijn — hangen de gigantische foto’s van de wereldberoemde kunstenaar Wolfgang Tillmans met mannelijke lichamen.
Ook in het universum van de heteroman is de grens tussen mannelijk- en vrouwelijkheid (mede onder invloed van hippe gaylifestyles) steeds meer fluïde geworden. In de jaren negentig kwam de metroman op: een masculiene man met vrouwelijk trekjes. Volgens artikelen van HP de Tijd en De Correspondent zitten we nu in het tijdperk van de spornoseksueel. Het is een samensmelting van sport en porno en uit zich via mannen die selfies op sociale media (Instagram) of datingapps (Grinder, Tinder) plaatsen met een ontbloot sportschoollichaam. Waar David Beckham symbool stond voor de metroman is nu Cristiano Ronaldo symbool voor de spornoseksueel.
De termen komen allebei van journalist Mark Simpson. Op zijn website plaatste hij in 2008 een stuk waarin hij beschrijft hoe Tom of Finland niet alleen de homoman zich comfortabel liet voelen met zichzelf, maar ook “effectief de blauwdruk schetste van de man van de eenentwintigste eeuw.” Hij deed dat volgens Simpson een paar decennia voordat Calvin Klein van het mannelijk lichaam een lustobject maakte. Inmiddels laat Abercrombie & Fitch half ontblote mannelijke modellen een mainstream winkelpubliek verwelkomen. Abercrombie & Fitch is de laatste jaren veelvuldig bekritiseerd vanwege het objectiveren van lichamen en uitspraken dat het liever geen kleren verkoopt aan lelijke mensen. Het universum van Tom of Finland heeft ondanks zijn emancipatiedoel inmiddels ook een uitsluitend karakter gekregen. Een populaire term uit de gayscene is “body fascism”, waarbij mannen in hun profiel op dating apps andere mannen puur op basis van lichaamsbouw of vrouwelijkheid uitsluiten met teksten als “no fats, no femmes”.
Waardering
Toen Laaksonen in 1991 overleed wisten veel Finnen niet goed wat ze met zijn nalatenschap aan moesten. Volgens sommigen kreeg de rest van de wereld hierdoor de illusie dat alle Finnen leernichten waren. Inmiddels wordt zijn werk er geroemd. In 2014 bracht Itella Posti Oy (de Finse Post.NL) een serie postzegels uit met de beeltenissen van Tom of Finland. De kunstenaar had volgens het postbedrijf een iconische status gekregen door zijn grote invloed op popcultuur en mode. Het bracht in Finland een grote discussie op gang. Er werd een online petitie gestart om de serie tegen te houden en een grote warenhuisketen (met Christelijke eigenaren) weigerde om de uitgave in te kopen. Het vond allemaal plaats op een belangrijk moment voor de LGBTI-emancipatie in Finland. Later dat jaar was er een grote discussie over de vraag of Finland het huwelijk tussen mensen van hetzelfde geslacht moest toestaan. Op 12 December 2014 werd nieuwe wetgeving goedgekeurd door het Finse parlement en twee maanden later ondertekend door de president. Vanwege een aantal petities duurde het even, maar sinds begin 2017 is het Finse homohuwelijk er eindelijk door. In de ranking van Rainbow Europe staat Finland momenteel op een zevende plaats van meest homovriendelijke landen van Europa.
Nederland eat your heart out. Wij volgen op een beschamende #10.
