Örneklerle Tipografik Hatalar — Bölüm 1
Ülkenin dijital ortamında veya basılı ürünlerinde sıkça karşılaştığımız, hatalı tipografi uygulamalarını derledik.
Görsel iletişim tasarımcılarının en temel mesleki pratiklerinden biri dizgi yapmaktır. Harfleri, kelimeleri, satırları, sayfalar oluşturacak biçimde düzenleme şeklinde tanımlanır. [1] Taşınabilir yazı döneminde, meşakkatli olan ve uzun zaman alan, metal harf ve çubukların fiziksel olarak düzenlenmesi işlemi, günümüzde, bir sözcük işleme yazılımı aracılığıyla hâlihazırda bulunan veya sonradan yüklenebilen sayısal yazıyüzleri kullanılarak kolayca yapılabilmektedir. Bu kolaylık, bir defada doğru basım elde etmek adına, zaman içerisinde gelişen geleneksel basım yöntemlerinin titiz yaklaşımını da ortadan kaldırmıştır. Tipografların ve dizgicilerin usta-çırak öğretisiyle edindiği ve gelecek kuşaklara aktardığı tutarlı birikim, yerini sayısal ortamın keyfî uygulamalarına bırakmıştır. Oysa bir görsel iletişim tasarımcısının “bir metni, tipografi kurallarına uygun ve yazım hatası yapmamaya özen göstererek dizmesi, sahip olması gereken en temel özelliklerden birisidir.” [2]
“Tipografi içeriği onurlandırmak için vardır.”
Robert Bringhurst [3]
Uyumlama hataları
Osmanlı Arşivi’nde Şeyhülislam Fetvaları kitabının başlığında birçok uyumlama hatası görülmektedir. Örneğin “ŞEYHÜLİSLAM” sözcüğünde “Ş”, “E”, “Y”, “H”, “İ”, “S”, “L” gliflerinin uyumlamaları darken, “LAM” ve “EYH” üçlü uyumlama ilişkisi geniş tutulmuştur. “FETVALARI” sözcüğünde “V” ile “A” harfi arasındaki uyumlama hatası açıktır. Tanım olarak uyumlama, gliflerin arasındaki alan uyumunun, karakter yapılarına göre fiziksel veya dijital olarak ayarlanması işlemidir. Uyumlama, belirli glifler arasındaki boşlukların ayarlanması işlemi olduğundan tek glife uyumlama yapılamaz. Glif kombinasyonları arasındaki alan uyumu ilişkisi, insan gözünün okuma sistematiği baz alınarak, negatif ve pozitif boşlukların dengede tutumlasıyla mümkündür. [4]
Uyumlama (kerning) ile harf döşemesi (tracking) birbirine karıştırılmamalıdır. Uyumlama, glif kombinasyonları arasındaki alan uyumunun, karakter yapılarına göre fiziksel (taşınabilir yazı, dizgi, tipo-baskı vb.) veya dijital olarak ayarlanması işlemidir. Harf döşemesi ise her bir glif arasındaki uzamsal aralığın, fiziksel ya da dijital olarak ayarlanması işlemidir. [5]
Başlık gibi kısa metinlerde problem yaratmıyor gibi görünse de, uzun metinlerde bu durum ciddi okunurluk problemlerine yol açabilmektedir.
İkinci örnekte, “V” ile “e” glifleri arasında benzer uyumlama problemi görülmektedir. Uyumlama işlemi en çok, açılı gövdeye sahip “V”, “A” gibi gliflerin diğer gliflerle olan ilişkisinde görülür. Dolayısıyla uyumlama kontrolü için ilk olarak bu glif çiftlerine bakılması alınabilecek başlıca önlemlerden biridir. Glif çiftlerinin arasındaki boşluğun doğru olarak ayarlanması hassas bir işlem olduğundan, Bringhurst, uyumlamanın mütevazı ve tutarlı bir şekilde yapılması gerektiğini vurgular. [6]
Ateşin Kökenine Dair Mitler kitabının başlığında ve yazar isminde bulunan uyumlama hatası gözün okuma ahengini bozmaktadır. Göz, harfleri okurken sekteye uğramamalı, okurken gözün bir harften diğerine geçiş süresi ahenk içinde olmalıdır. Bu ahenk, kullanılan fontun anatomik yapısını genel olarak göz önünde bulundurarak ayarlanmalıdır. Bazı durumlarda fontun uyumlaması bazı glifler arası ilişkiler için doğru ayarlanmamış olabilir. Bu nedenle fontu dizgi programında seçip, olduğu gibi bırakmak yerine; alt/üst başlıklarda ve logo uygulamalarında olduğu gibi önemli alanlarda ince uyumlama ayarları yapmak gerekebilir.
Yukarıdaki örnekte kullanılan fontun uyumlaması, dizgi programının otomatik ayarlarına bırakılmış veya el ile yanlış uyumlama ayarı yapılarak bozulmuş olabilir. Hatta yazı tasarımcısı, fontun uyumlama programlamasını doğru yapmamış olabilir. Bu nedenle, “İ”, “T” ve “A” gliflerinin diğer gliflerle olan ilişkisi, “kökenine” sözcüğünde tekli olarak “K” ve “Ö”, “K” ve “E” ikili ilişki olarak ise “KÖ” ve “KE”, yazar isminde ise “A” glifinin hem “JAMES” hem de “FRAZER” kelimelerindeki ahenk bozukluğu, uyumlama ile ortadan kaldırılmalı, bir bütün olarak ise “JAMES GEORGE FRAZER” aynı uyumlama ayarında ve dengesinde gözükmelidir.
“İyi tipografi, metnin anlamını ne kadar çok güçlendirdiği ile ölçülür, soyut bir değer ölçeği ile değil…”
Matthew Butterick [7]
Noktalama işareti hataları
Noktalama işaretleri, metin içerisinde doğru ve akıcı okuma yapabilmesi için okuru yönlendirir. Ne anlama geldiğine dikkat edilmeden kullanılan noktalama işaretleri, ciddi okuma problemlerine yol açar. Türkiye Tarihi adlı kitapta 1071 ilâ 1453 yılları arasındaki Türkiye’nin tarihi ile ilgili bilgiler anlatıldığından dolayı, kitabın başlığında arasındaki anlamına gelen orta tire (en dash) kullanılması gerekirken bambaşka anlamı olan uzun tire (em dash) kullanılmıştır.
Benzer bir örnek, Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlanan Mustafa Abdülhalik Renda’nın Günlükler kitabında bulunur. Kapakta söz konusu yıllar arasında orta tire kullanılması gerekirken bu sefer tire (hypen) kullanılmış, bir de öncesinde ve sonrasında boşluk bırakılmıştır. Kitap, Renda’nın 1881 ilâ 1957 yılları arasında yazdığı günlükleri içerdiğinden ve bir zaman aralığı belirtildiğinden, doğru olan boşluksuz orta tirenin kullanılmasıdır.
Bazı durumlarda, noktalama işaretlerinin veya yazıtipi içindeki bir glifin değiştirilerek kullanılması, tasarımcıların konsept üretme amacıyla ortaya çıkardığı bir uygulama haline gelebilir. Bu noktada, konsept üreten tasarımcının, bilinçli ve tutarlı yaklaşımı önem kazanır.
Yusuf’un Rüyası adlı kitabın adında benzer bir noktalama işareti sorunu daha karşımıza çıkar. “Yusuf’un” sözcüğünde kesme işareti olarak bilinen kıvrımlı anatomiye sahip tek tırnak işareti (curly quote, apostrophe) kullanılması gerekirken prime yani düz tek tırnak (straight single quote) kullanılmıştır. Kesme işareti, iyelik durumunda (Ahmet’in, Türkiye’nin) veya kaldırılan harflerin-sayıların (’90’lar) yerine kullanılır. Kıvrımlı bir anatomiye sahiptir. Düz yapısı ve ters damlacığı andıran anatomisi ile prime, daha çok ölçü birimlerinde (saat, dakika, saniye, feet, inç gibi) kullanılır.
Benzer noktalama işareti hatası Yavuz’u Yaratmak adlı kitapta karşımıza çıkar. “Yavuz’u” sözcüğünde kullanılan, yazıtipinin anatomisiyle uyumlu olmayan ve kıvrımlı kesme işareti yerine, prime işaretini andıran dikdörtgen bir glif kullanılmıştır. Bu gibi yanlış noktalama işareti kullanımında; işaret, başlıca işlevi olan okumayı ve anlamayı kolaylaştırmayı yerine getiremez ve okuma ahengi sekteye uğrayabilir. Ayrıca her iki sözcükte, “Y” ile “a” glifleri arasında belirgin bir uyumlama problemi bulunmaktadır. Böylece kapak tasarımında kullanılan grafik yazılımında fontun varsayılan (default) ayarda bırakıldığı anlaşılmaktadır.
Bazı fontlar kitap tasarımı için yetersiz olabilir. Bu nedenle, tasarımcı font seçerken, glif kümesinin yapacağı işe uygun olup olmadığını, işe başlamadan evvel kontrol etmelidir. Yayınevlerinin, baskı öncesi son kontrolleri yapmak üzere tipografi uzmanlarıyla çalışmaları, toplumun yazı kültürüyle olan ilişkisini doğru yönde etkileyecektir. [8]
Şiir Dünyadan İbaret başlıklı kitabın arka kapağı incelendiğinde, kapağın üst kısmındaki diyalogda yazım problemi görülmektedir. Senaryo gibi metinlerde konuşmacıların diyaloglarını belirtmek için ya uzun tire kullanılıp sonrasına bir boşluk bırakılır ya da konuşmalar tırnak içinde verilir ve uzun tire kullanılmaz. Arka kapakta ise kaotik bir durum söz konusudur. Kuralların her ikisi birden uygulanmaya çalışılmış, diyalog hem çift tırnak içerisine alınmış hem de tire kullanılmıştır. Doğru bir yazım için, uzun tire kullanılıp çift tırnak kaldırılmalı veya uzun tire kaldırılıp yalnız çift tırnak kullanılmalıdır. Ek olarak diyaloğun vurgusu, çift tırnak ile verildiğinden, ikinci bir vurguya yani eğik yazıma gerek yoktur.
Arka kapak metninde ise, yanlış ilk harf (initial, drop cap) uygulaması göze çarpmaktadır. İlk harfin — görselde mavi çizgiyle gösterilen — yazı alanının fazlaca dışına çıktığı görülmektedir.
Küçük harf fetişizmi
Türkçe dizilmiş ürünlerde sıkça karşılaşılan uygulamalardan biri, “i, ü, ğ, ç, ş, â” gibi gliflerin anatomilerini bozarak zeminden/taban-hattından aşağıya inen veya ana-hattan yukarı çıkan kısımlara müdahale edilmesidir. Özellikle Türkiye’de yayımlanan gazetelerin neredeyse genelgeçeri haline gelen uygulama ile “Ü” ve “İ” harflerinin noktaları büyük harf hattının üstünde olması gerekirken aşağıya çekilmekte, gliflerin anatomisine müdahale edilerek küçük harfe dönüştürülmeye çalışılmaktadır. Oysa bu tür müdahaleler en başta etik değildir. Yazı tasarımcısının aldığı matematik, optik ve estetik kararlar hiçe sayılarak tasarladığı yazıtipine müdahale edilmekte, glifin kendi içerisinde bir dengeye sahip anatomisi bozulmaktadır. Türkçe gliflerin bazıları büyük harf hattının üzerine çıktığı veya taban hattından aşağıya taştığı için, satırlar arasında oluşan boşluktan rahatsızlık duyan tasarımcılar, bu boşluğu en aza indirmek için glifin anatomisini bozma yolunu tercih etmektedirler. Bu yanlış uygulamanın başlıca nedeni, tasarımcılarımızın boşlukla olan imtihanı geçememeleridir. Bilindiği gibi boşluk, tasarımın temel ilkelerinden biridir. Bir ürünü oluşturan diğer ögeler gibi tasarlanır. Kendine güvensiz bir şekilde glifin anatomisini bozarak kullanmak yerine, Türkçenin değişmez harfleri, estetik zenginlik gözeten görsel tasarımlar ve konseptler dışında olduğu gibi kabul edilmelidir.
Türkçedeki gibi aksanlı gliflere sahip ülkelerin dilleriyle hazırlanmış örneklerde, doğru satırlama yapıldığı, glife müdahale edilmediği görülür. Norveç’ten Larssen & Amaral adlı tasarım ofisinin yukarıdaki çalışmasına bakıldığında, “Å” glifine müdahale edilmediği, satırlama için yeterli boşluk verildiği görülmektedir. Polonya’dan Weird Gentlemen adlı tasarım ofisinin Lehçe hazırladığı afişte de benzer durum görülür. Doğru satırlama yapıldığında, glife müdahale etmeye gerek kalmaz.
“Yabancı dildeki sözcüklerde ve özel adlarda tire kullanılmamalıdır.”
Matthew Butterick [9]
“Büyük Türkiye Güçlü Lider İster” örneğinde, neredeyse yapılmaması gereken her şeyin yapıldığı hatalar zinciri bulunur. Başta “Ü”, “İ” ve “Ç” gliflerinin anatomisi ile oynanmıştır. Bu örnekte, tasarımcı “Ü”, “İ” gliflerinin noktalarını ve “Ç” glifinin çengelini kendi yapmaya çalışmış, böylelikle fontun karakteriyle uyumlu olmayan, anatomik açıdan uyumsuz glifler ortaya çıkmıştır. Hâlihazırda az sayıda sözcükten oluşan alt başlık tirelerle bölünmüş, özel isimde tire kullanılmıştır. Sözcükleri bölen tireler, duraksamaya yol açtığından dolayı, gereğinden çok fazla veya yersiz kullanılması durumunda, okumayı sekteye uğratır. Bu nedenle, az sözcük sayısına ve kısa okuma süresine sahip başlık ve alt başlık gibi metinlerde tire kullanılmamalı, kullanılması gerektiği durumlarda ise mümkün olduğunca az sayıda tercih edilmelidir. Ek olarak, millî sözcüğündeki düzeltme imi, sanayi sözcüğünün tek “i” harfi ile yazılması gerektiği, virgülden sonra çift boşluk bırakılması gibi problemler de bulunmaktadır. Şüpheye düşülen durumlarda Türk Dil Kurumunun çevrimiçi sözlüklerine başvurulmalı, sözcüklerin doğru yazıldığından emin olunmalıdır.
Gazete Pencere örneğine bakıldığında ise, glifin anatomisine müdahalenin yanı sıra, büyük ve küçük harflerin bir arada kullanıldığı, garip bir durum söz konusudur.
Bilindiği gibi harflerin tamamının büyük yazıldığı büyük harf düzeni (upper case), harflerin tamamının küçük yazıldığı küçük harf düzeni (lower case), cümleyi oluşturan her sözcüğün baş harfinin büyük yazıldığı başlık düzeni (title case), cümledeki ilk sözcüğün büyük harfle başlayıp diğerlerinin küçük yazıldığı cümle düzeni (sentence case) gibi birkaç yazım düzeni bulunmaktadır. Örneğin, Gazete Pencere’nin haberindeki metin, herhangi bir kelime işleme yazılımıyla yazıldığında, “TüBiTAK: BiLiMSEL DEĞiL” ve “Suç MAKiNESiNi CEZAEViNDEN FiRARA GöTüREN SiSTEM” gibi hiçbir yazım düzenine uymayan garip bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Açıkça hatalı olan bu dizgi, tasarımcının satırlama işleminde gereken boşluğu vermesi veya başlık düzeni kullanması ile kolaylıkla çözülebilecek iken, okuma eyleminde gözün harfler arasındaki ritmi bozan, okuma ahengini sekteye uğrayan bir uygulama tercih edilmiştir. Boşluğun, tasarımın önemli parçalarından biri olduğu unutulmamalıdır.
Tirelemede ortaya sıkça ortaya çıkan hataların biri de, kullanılan grafik yazılımın varsayılan dilinin İngilizce olması, dolayısıyla yazılımın Türkçe dizilen metni, İngilizce dil bilgisine göre tirelemesidir. Genellikle tasarımcının dizdiği metni okumaması, bu hatanın görülme sıklığını artırır. Bu aşamada Matthew Butterick’in “İyi tipografi üretme yetisinin, tasarımcının zevkine veya görsel eğitimine değil, metnin hedeflerini ne kadar iyi anladığına bağlıdır.” ifadesi oldukça önemlidir. [10] Tasarımcı, empati yetisini geliştirmeli, kendisini okurun yerine koyarak, metnin içeriğini en iyi aktaracak düzenlemeyi yapmalıdır.
Sonuç
Bir görsel iletişim tasarımcısının, grafik tasarımcının veya dizgicinin tasarladığı/uyguladığı her çalışma, hitap ettiği toplumun konuştuğu dil ve tipografi kültürü ile kurduğu ilişkinin bir sonucudur. Günlük yaşantımızda kitaplarda, gazetelerde, ilan tahtalarında veya televizyonda hergün karşılaştığımız tipografik hatalar, binlerce yıllık Latin tipografisini kültüre dönüştürecek bir ilişkiyi, henüz kuramadığımızın göstergesidir.
Sayıları giderek artan hatalı kullanımlara ilişkin farkındalığı artırmak amacıyla başlattığımız bu yazı dizisinin, hâlihazırdaki tasarımcıların ve tasarımcı adaylarının, tipografi ile kurduğu ilişkiyi sorgulamasına ve yazı kültürüyle kurduğumuz bağı güçlendirebilmemize vesile olmasını diliyoruz.
Kaynakça
[1] https://sozluk.gov.tr
[2] Ertürk, M. (2014). Türkiye’de Tipografi Eğitimi Üzerine, Sanat Yazıları Dergisi, 30, 93–106.
[3] Bringhurst, R. (2002). The Elements of Typographic Style, ABD: Hartley and Marks, s. 17.
[4] Oğuzhan Öçalan, Türkçe Tipografi Sözlüğü, TTT Yayınları (yapım aşamasında).
[5] Oğuzhan Öçalan, Türkçe Tipografi Sözlüğü, TTT Yayınları (yapım aşamasında).
[6] Bringhurst, s. 32.
[7] “What is good typography?”, https://practicaltypography.com/what-is-good-typography.html
[8] Oğuzhan Öçalan, Türkçe Tipografi Sözlüğü, TTT Yayınları (yapım aşamasında).
[9] “Hyphens and dashes”, https://practicaltypography.com/hyphens-and-dashes.html
[10] “What is good typography?”, https://practicaltypography.com/what-is-good-typography.html
Yazan: Murat Ertürk
Editör: Oğuzhan ÖçalanMakaleden alıntı yaparak kaynak göstereceklerin, etik kurallar gereğince gerekli özeni göstermeleri, yazarlara saygı göstermelerini dileriz.
