Hare Etkisi
Varsayımlarımız
Merhaba!
Bir kişiye yönelik düşüncelerinizin diğer düşüncelerinizi beslediğini düşünüyor musunuz? Bir diğer deyişle bir kişiye yönelik ilk izlenimleriniz beklentilerinizi olumlu veya olumsuz etkiliyor mu?
Pek çok kişi için bu soruların cevabı ‘‘evet’’ olacaktır. İnsanlar görerek, duyarak veya yaşayarak bu duruma alışkın hale gelmiştir.
Hare Etkisi, sosyal bilimlerde özellikle psikoloji ve sosyolojide sıkça kullanılan bir terimdir. Hare etkisi, hale etkisi, ayla etkisi, baskın özellik etkisi gibi birden fazla ismi vardır. İsmini, İngilizcede hale ve ışık çemberi anlamında kullanılan ‘‘halo’’ kelimesinden almıştır.
Hare Etkisi Nedir?
Hare etkisi, bir kişi hakkında edindiğimiz olumlu veya olumsuz izlenimlerin ve düşüncelerin, o kişi ile ilgili gelecek beklentilerimizi ve çıkarımlarımızı etkilemesidir. Bir başka tanımla, yalnızca bir veya birkaç özelliği ile tanıdığımız bir kişinin diğer özelliklerinin, bilinen özellikler ışığında açıklanması, tanımlanması ve genellenmesidir. Kısaca, baskın özellik etkisi veya genelleme hatası diyebiliriz.
Bir kişiyi ‘‘iyi’’ biri olarak nitelendirirsek, ona karşı olan tutumumuz ve izlenimimiz olumlu ise bütün diğer özelliklerinin de iyi olduğunu veya olacağını düşünürüz. O kişi ile ilgili beklenti ve çıkarımlarımızı her zaman olumlu olarak belirleriz. Bu genellemeye ‘‘Hare Etkisi’’ denir.
Bir kişiyi ‘‘kötü’’ bir olarak nitelendirirsek, ona karşı olan tutumumuz ve izlenimimiz olumsuz ise bütün diğer özelliklerinin de kötü olduğunu veya olacağını düşünürüz. O kişi ile ilgili beklenti ve çıkarımlarımızı her zaman olumsuz olarak belirleriz. Bu genellemeye ‘‘Ters Hare Etkisi’’ denir.
İyi veya kötü olarak belirlediğimiz kişilerin durumunu her zaman genelleme eğiliminde oluruz.
Hare etkisi genellikle olumlu izlenimlerin olumlu beklentiler oluşturmasıdır. Olumsuz izlenimlerin olumsuz beklentiler oluşturmasına ise ‘‘Ters Hare Etkisi’’ veya ‘‘Boynuz Etkisi’’ denir. Ters halo etkisi, bir kişinin olumlu algılarının olumsuz sonuçlar doğurabileceği olgusunu ifade etmektedir (Edward, 2004).
Hare Etkisinin Tarihçesi
Hare Etkisi kavramı, ilk kez Amerikalı Psikolog Edward Thorndike’nin, 1920 tarihli makalesinde ‘özel çıkarıma dayanarak genel izlenim yaratma’ eğilimi olarak kullanılmıştır. Thorndike, makalede askerler arasında yapılan bir deney ile bu kavramı örneklendirmiştir. Thorndike, üst rütbedeki askerlerin fiziksel olarak güçlü ve yakışıklı görünen alt rütbedeki askerleri daha güvenilir ve sadık bulduğunu; fiziksel olarak güçlü görünmeyen ve yakışıklı bulunmayan askerlerin ise, olumsuz izlenim oluşturduğunu ve bu şekilde değerlendirildiğini tespit etmiştir.
Bu deneyden sonra yapılan diğer araştırmalarda bu tespiti doğrular niteliktedir. Dış görünüşü beğenilen insanların daha zeki olduklarına ve daha olumlu özelliklere sahip olduklarına inanma eğilimi vardır. İlerleyen yıllarda yapılan bir başka Hare etkisi güzellikle ilgilidir. 1972'de Berscheid, Dion ve Walster tarafından yapılan bir deneyde, deneklerin kişilerin güzellik derecelerine göre olumlu ve olumsuz özellikler atfettiği görülmüştür. Deneyde deneklere çok güzel, orta derecede güzel ve güzel olmayan insanların fotoğrafı gösterilmiştir. Deneklerden her fotoğrafı güzellikle ilgisi olmayan özelliklerle değerlendirmeleri istenmiştir. Deneklerin güzel olarak betimledikleri kişilerin diğer özelliklerinin de olumlu, güzel olmayan olarak betimledikleri kişilerin diğer özelliklerinin de olumsuz olacağı düşüncesi taşıdığı görülmüştür.
Gündelik Hayatımızda Hare Etkisi
Eğitim hayatımızda, iş hayatımızda, günlük yaşantımızda, yani neredeyse her alanda bu etki bizimle birliktedir. Hepimizin bir kez de olsa yaptığı bir genellemedir Hare etkisi. Hare etkisi, genellikle özneyle ilgili yeterli bilgiye sahip olmadığımızda ortaya çıkar. Bir karar verme aşamasında da sıkça Hare etkisi altında kalırız. Çoğunlukla bir kişi özelinde konuşsak da bu etki bir olaya, bir gruba, bir kuruma, bir markaya, bir nesneye karşı da olabilir.
Hare etkisi; iş hayatında başta insan kaynakları alanında, ardından işe alım süreçlerinde ve çalışma süreçlerinde aktif rol oynar. İş hayatında, olumlu tutuma sahip olan çalışanların performanslarının daha yüksek olduğuna dair bir algı oluştuğu gözlemlenmiştir. İşverenin çalışandaki ilk izlenimi çoğunlukla gelecekte de devam etmektedir. Bir başka örnekle, mülakat sürecinde dış görünüşün ve fiziksel özelliklerin önemli olduğu görülmüştür. Mülakat aşamasında arka arkaya gelen olumlu veya olumsuz görüşmeler, insan kaynaklarının değerlendirmelerini olumlu veya çoğunlukla olumsuz yapabilmelerine sebep olabilir. Değerlendirme sırasında bu özellikler etkilidir.
Bir markaya, firmaya karşı olan izlenimimizi çalışan her personel etkiliyor diyebiliriz. Değerlendirme aşamasında karşılaştığımız olumsuz bir durumu genelleme eğilimindeyiz. Mağaza personeli ile olan kötü iletişimi genelleştirerek var olan olumlu özellikleri geri plana atıyor, tüm olumsuzlukları birleştiriyoruz.
Bir gruba karşı olan izlenimiz genelde bir kişideki izlemimizden kaynaklanır. Gruba üye olan bir kişinin özelliğini bütün gruba genelleme eğilimindeyiz. Bir grupta bulunan tüm herkesin aynı olduğuna inanıyoruz.
Neden her zaman ‘‘Hare Etkisi’’ altındayız?
Bu konuyu tamamen kendi fikirlerimle açıklamak istiyorum. Çoğunlukla olumsuzlukları genelleme eğilimindeyiz. Zihni çelişkilerden uzak tutmak, griliğe yer vermeme isteğinden dolayı Hare etkisi altındayız. Olumsuz izlenimleri düşünürken içsesimizin olumlu durumların olabileceğini hatırlatması sonucunda tutarlı bir düşünceye sahip olmak istiyoruz.
Araştırma Sonuçları ve Öğrendiklerim Işığında Çıkarımlarım:
- Hare etkisi olarak da adlandırılan halo etkisi, bir kişi hakkındaki algımızın, o kişinin diğer ilgili özelliklerine ilişkin görüşlerimizden olumlu yönde etkilendiği bir tür bilişsel önyargıdır .
- Hare etkisi, başkalarına ilişkin algımızı şekillendirebilir ve bu etki hayatımızın her anında devam eder. Sınıf ortamı, iş ortamı, marka ve kurum imajı, akademisyenler adli kararlar, istihbarat, askeriye vb. gibi örnekler verilebilir.
- Hare etkisinin bir örneği, fiziksel olarak çekici insanlara olumlu özellikler atama eğilimini ifade eden ‘‘çekicilik stereotipi’’dir. İnsanlar genellikle çekici bireyleri daha olumlu özelliklerle niteler. Yüksek ahlaklı, daha sağlıklı ve daha fazla zeki gibi özelliklere sahip olduğunu düşünme eğilimdedirler. Yargılamadaki bu bilişsel hata, kişinin bireysel önyargılarını, ideolojisini ve sosyal algısını yansıtır.
- Ters hare etkisi, bir kişinin olumlu algılarının olumsuz sonuçlara yol açabileceği olgusudur. Hare etkisi ile bağlantılı olan boynuz etkisi, tek bir olumsuz özelliğin kişinin bir başkası hakkındaki görüşünü şekillendirdiği bilişsel önyargıdır.
Bu yazıyı bu konuyu araştırırken gördüğüm güzel bir yazıyla bitirmek istiyorum.
‘‘Hepimizin bilinçsiz bir önyargısı var. İnsan beynine bakıp, farklı gruplardan insan görünce beynin kendisinin bile farklı çalıştığını görebiliriz. Karşında sana benzeyen birini gördün diye o kişi sana önyargılı olmayacak diye bir şey yok. Aynı sınıftan insanlar bile birbirine karşı olumsuz yargılarda bulunabiliyor. Basmakalıplar, erken yaştan itibaren hafızamıza yerleşen, iyi öğrenilmiş çağrışımlardır.’’
Jody Armour, Proffesor of Law, USC
Yazıyı beğendiyseniz daha fazla kişiye ulaşması için alkış butonuna basmayı unutmayın!
Saygı ve sevgilerimle,
Dilara Nur AYDIN
KAYNAKÇA
Sosyal Çevre ve Davranış Bağlamında Halo ve Horn Etkisi ve Ters Yönlü Bir Algı Yönetimi Denemesi: Kartal, Bilal. “Sosyal Çevre ve Davranış Bağlamında Halo ve Horn Etkisi ve Ters Yönlü Bir Algı Yönetimi Denemesi / Halo and Horn Effects in the Context of Social Environment and Behavior and a Reverse Perception Management Experiment”. Gifad: Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi / The Journal of Gumushane University Faculty of Theology, 12/23 (Ocak/January 2023/1): 115–129
Hale Etkisi: Kararların Bilinçsizce Değiştirildiğinin Kanıtı: Nisbett, R. E., & Wilson, T. D. (1977). The halo effect: Evidence for unconscious alteration of judgments. Journal of Personality and Social Psychology, 35(4), 250–256. https://doi.org/10.1037/0022-3514.35.4.250
Psikolojide Halo Etkisi: Tanım ve Örnekler: https://www.simplypsychology.org/halo-effect.html#The-Reverse-Halo-Effect
Halo Etkisinin Tarihçesi: https://www.spring.org.uk/2023/03/halo-effect.php#:~:text=The%20halo%20effect%20was%20coined,predictor%20of%20the%20halo%20effect.
