ISTORYA-LINGGWISTIKA #4: Mariga kanu Gigiammuan i Ibanag?

The Northeasterner

Published in

Ibanag

7 min readAug 3, 2022

Ikagi na totolay nga interesadu tu gigiammuan i Ibanag, nga mariga kanu nga kwan yaw.

I. Glottal Stop anna Syllable Stress

Ta kagi a Ibanag, tuange ta karuap-pa nga Philippine Languages, ma-observa tam i makagi nga glottal stop. Yaw ay yuri gavva tu paggappo ta aire na ngaral tam nu mangivuya ittam ta vowel. Ta Ibanag, yaw ay awayya nga ma-representa ta takkilala onu simbolo nga “^” ta utun na vowel (â, ê, î, ô, û), onu “ ‘ ” nga tumunuk ta vowel (a’, e’, i’ ,o’, u’). I tadday nga keusa naw ta lenggwahe tam a Ibanag ay possessive pronoun nga manali ta uvovuk nga “ku”, nu i kevuya nuri uvovuk nga tunugan na ay magimmang ta vowel. Angngarigan, i ikagi tam ay “Wagî yayya / Wagi’ yayya” (Kapatid ko siya/He is my sibling), imbes tu “Wagi ku yayya”, onu, “Maguggang i limâ / Maguggang i lima’ ” imbes tu “Maguggang i lima ku”. Ngem, nu i napolu nga uvovuk ay dana egga glottal stop ta urian na, “ku” lagapa i meusa. Angngarigan: “vu ku”, “bayabo ku”, “sippo ku”, etc.

Ta Ibanag, egga paga i tadday a keusa na glottal stop ta lagum na lenggwahe. Meammung yaw ta karuan a uvvovuk tapenu kuruga manguli i kebalinad-da. Angarigan:

abaga (balikat, shoulder) — abagâ (habagat, southwest monsoon; balikat ko,
my shoulder)
tuggi (sunog, fire[disaster]; burn) — tuggî (uod, caterpillar, maggots)
zigu (sabaw, broth) — zigû (ligo, bathe)
afu (panginoon, lord) — afû (apo, grandchild)
kattu (bali, break into two) — kattû (utot, flatus)

Ngem, ta Ibanag, ari tu glottal stop laman i “mappariga” sa nga gigiammuan. Danaw tumunuk gapa ira nga uvvovuk, naammungan ta glottal stop ngem, nagali gapa i stress na syllable onu silaba ra:

gafú (umpisa, beginning; sanhi, cause) — gáfû (huli; catch, seize)
zíta (kamandag, venom) — zitá’ (timog, south)
búgi (itlog ng isda, roe) — bugí’ (buwis, tax, tribute)
dága (dugo, blood) — dagá’ (sundo, daan; fetch someone, drop by)
— dágâ (buhangin, sand)

Egga gapa i karuan nga uvvovuk nga parehu nga egga, onu awan tu glottal stop ra, anna parehu i posisyon na stress ta syllables ra, ngem, nadduma i kaya ra nga kagian (homonyms). Angngarigan:

gatú’ (utang, loan; daan [bilang,”sandaan”, “dalawang daan”], marker for hundreds)
abagá’ (habagat, southwest monsoon; balikat ko, my shoulder)
gamma (naman [enclitic]; ipagbawal, prohibit)

I karuan nga uvvovuk, maski awan tu glottal stop ra, ay manguli i kebalinad-da nu meuli laman i pwestu na stress na syllables ta lagum nuri nga uvovuk. Angngarian:

átang (alay sa ninuno o anito, offering to spirits) — atáng (gabi, taro)
ágal (tawag, call) — agál (atay, liver)
dáki (balsa, raft [Cagayan], to cross a river) — dakí (tinga, food scraps stuck on teeth)

Importante tamma nga mammuan, tu ira yaw nga uvvovuk, nu mattura ittam, ay ari ngana mawak nga metura gapa yuri simbolos ira na glottal stop onu stress, megafu ta mantindiat-tam onu malippawa tam gamma yuri ikaya ra nga kagian gafu ta konteksto o mensahe nuri enteru nga sentence. Ngem, ta kaso nuri possessive pronouns, mas malogon tamma nga mabbibbik nu metura gapa yuri simbolo nuri glottal stop.

Turi ta dana nga ortografiya o pattura nga pinadday gari na Gagassila, i glottal stop ay metura. Yaw ay awayya nga “-c”, “-t” onu “-p”. Sangaw, ta bagu nga ortografiya, mas simple ngana i mattura. Yaw nga ehemplo na dana nga ortografiya ay nala ta Historia nac Cagayan (1919) ni V. S. Nepomuceno.

II. Double Consonants anna Reduplication

Egga paga i karuan a sitwasyon nga awayya tu “mappaziga” tamma ta pagigiammu ta Ibanag. Meammung ta glottal stop anna panguli ta stress, neruma gapa ta Ibanag yuri doble nga consonant. Nu observat-tam danuri karuan ta Tatagalug, ay marigatad-da nga ivuya yuri doble nga consonant gafu ta kurug a awan tu kunnaw nga maginna anna mabibbik ta lenggwahe ra. Tadday tamma laman nga uvovuk a Tagalug o Filipino ay doble i consonant na nu metura — “pangngalan” onu “noun”.

avu (abo, ash) — avvu (butas, pit; cavity)
tulu (ilaw, light; sulo, torch) — tulû (payag, consent; allow) — tullu (angat, lift; rise)
bibik (bibig, mouth; labi, lips) — bibbik (basa, read)
taga (hulog, fall) — tagga (tigas, hardness)
taki (sakit, pain; illness) — takki (paa, foot)

Danaw tumunuk mabi ira nga uvvovuk ay kaso na pluralization nga makagi, netalugaring i proseso na reduplication nga maobserva tam ta enteru Austronesian Language Family nu sitaw maggian i Philippine Languages.

ana (anak, son or daughter) — anna (mga anak, sons or daughters)
lalaki (lalaki, male; man) — lallaki (mga lalaki, males; men)

Duwa i klase na reduplication — full (interu uvovuk ay meuli), anna partial (nu parte laman na uvovuk i meuli). Angngarigan na full reduplication ta Tagalug: “araw-araw”, “isa-isa”; partial reduplication: “magluluto”, “magaganda”. Nu i partial reduplication ta Tagalug ay masingan ta syllables onu pantig, ta Ibanag, awayya mabi nga letra laman i madoble. Yatun, ta i resulta na, ay yuri double consonants.

Angngarigan na uvvovuk nga Ibanag nga mappasingan ta full reduplication tapenu mabbalin yayya tu plural: “aya-aya”, “takki-takki”, “naddaga-daga”.
Partial reduplication ta Ibanag (syllabic): “totolay”, “nafura-furaw” onu “nafur-furaw”. Awayya gapa mabbalin ta “ay-aya” yuri “aya-aya”.
Partial reduplication ta Ibanag (double letters): “lallaki”, “babbako”, “uvvovuk”

Ngem, i kakaruan, ay meusa yuri uvovuk nga “ira” tapenu mabbalin tu plural i tadday nga uvovuk. Kagitta yaw nuri “mga” ta Tagalug. (Ira ngaw ay madduma ta pronoun nga “ira” onu “sila”)

ana (anak, son or daughter) — anna / ana ira (mga anak, sons or daughters)
lalaki (lalaki, male; man) — lallaki / lalaki ira (mga lalaki, males; men)

Mamalappa tam noka ta nessinna nga mas adalam nga artikulo nga meannung taw ta reduplication anna pluralization.

III. R-D Allophone

Aru ta Philippine languages i mappasingan turi ta makagi nga “r-d allophone”. I allophone ay guni ta tadday a lenggwahe, nga madduma, ngem parehu i kaya da kagian. Angngarigan, ta Tagalug: “daw” — “raw”, “doon” — “roon”, “din” — “rin”. Turi ta karuan gapa nga diyalektos na Tagalug, meusa i “r” ta karuan a uvvovuk nga mangusa nakwan ta “d”. Angngarigan, danuri uvvovuk nga “dingding” anna “alamid”, ay mabbalin tu “ringring” (Morong, Rizal) anna “alamir” (Lipa, Batangas).

Angngarigan na r-d allophone ta Ibanag ay: “dakal” — “rakal”, “dagun” — “ragun”, “kukwa da” — “kukwa ra”, “dammo” — “rammo”, “duma” — “ruma”. Kada pares ay mapparehu lagapa ta kaya ra nga kagian.

Maobserva gapa i possible nga traces na r-d allophone ta uvvovuk ta tanakwan a lenggwahe kagitta na Ilokano, nga parehu i kaya da kagian ta Ibanag, ngem duma i nikevuya da.

Ibanag — sira, arayyu, lurung, ari, kari, aru
Iloko — sida, adayo, ludong, madi, kadi, adu

*I baybayin, nga yayya tu dana nga pattura na olu-olu nga Tagalug ira nage na dattal na Gagassila ta Luzon. Masingan nga tadday laman i simbolo para ta “da” anna “ra”*

IV. K-G Allophone

Ta Ibanag, makagi nga “mawwagi” i consonant nga “k” anna “g”. Megafu ta yaw duwa ay makagi nga velar stop. Velar kuttam nira gafu ta yuri guni ra nga duwa ay maggafu ta pazzikko nuri likuk na zila tam (yuri dorsum), turi ta likuk na ngaru tam (onu velum). Stop kuttam nira gafu ta gappokad-da i aire nga kavulun na guni nga maggafu ta karalong onu voicebox tam. I naddumad-da ay voiceless i “k” anna voiced gapa mabi i “g”. I kaya kagian na voiced ay ma-vibrate yuri voice box tam nu mangivuya ittam ta consonant; voiceless gapa nu ari. Purban nu karalappan anna tagenoppan nu ma-vibrate yuri karalong nu ta pangivuya nu ta “k-” anna “g-”.

Ta naduduruma nga diyalekto na Ibanag, mabbalin tu allophone yaw duwa nga letra nu egga ira ta urian na uvovuk: “inyuk” — “inyug”, “nawak” — “nawag”, “uvovuk” — “uvovug”, “kuruk — “kurug” etc. Depende ta tolay nu anni i ikaya na nga usan turi ta duwa, parehu laman ira yatun. Kagitta na mabba yaw ta uvovuk na Koreano, nga parehu gabba laman i “kamsahamnida” anna “gamsahamnida” = “mabbalo”, “thank you” (mappabalo kamu nga “nalaggabban ta sistema” ta nevuya mi yaw :)))

Ngem, awayya tamma gapa makagi nga napollu yuri angusa ta “g” anne ta “k” anna resulta yaw na “natural evolution” na lenggwahe. Megafu ta manguli i lenggwahe, nawawan yuri voice ta “g” yatun ta nabbalin tu “k” ta karuan a totolay. Mas malogon garay nga ivuya i voiceless velar stop (mabibbik i karuan nga detalye nga meannung ta consonant change turi ta napollu nga post mi:

V. Heteronyms? Homonyms?

Ari tu kurug a homonym o heteronym danaw tumunuk ira nga uvovuk, gafu ta nadduma i niketura ra, ngem tadday o duwa laman gapa nga letra o syllable i pinaddumad-da. Nu bibbigan yaw na tolay nga ari tu napenam ta Ibanag, ay awayya yayya nga melogo tu nonopan na nga madduma i kebalinad-da.

ziga / riga (hirap, hardship)
baddi / batti / bazzi [North Cagayan] (maliit, small)
aniddu / apiddu / apaddu (mahaba, long)
dob / dok (utos, command; instruction)
naddakal / ziminakal / diminakal (lumaki, grew larger)
nattallung / nattullung / siminallung / simillung (pumasok, entered, went inside)

Duma yaw ta synonyms nga makagi gafu ta kuruga nadduma i enteru nga spelling ra:

guggun / piddang (hila, pull)
so / sakan (ako, me; I)
makkadda / makkazza / mazzittag / umuluk (bumaba, go down)
duma / tanakwan (iba, different)

Yaw tumunuk gapa ira nga uvovuk, ay baddi gapa laman ay naddumad-da ta niketura ra, ngem, tanakwan onu balittak ta kada-tadday i kaya ra nga kagian.

agginnanama (pag-asa, hope) — appennanama (kawalang pag-asa, despair)
managaruli (magparusa, punish) — mattagaruli (magkasala, to sin)
mangaffu (manalo, to win) — maffu (matalo, to lose)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Ammung a sirib (mabibbik ira yaw ta Google)

Homonym
Heteronym
Glottal stop
Reduplication
Allophone
Austronesian Language Family
Philippine Languages
Consonants

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Phonological Shift Series (Sound changes in the Ibanag lamguage):