In de huidige prestatiecultuur is geen plek voor verliezers, zegt SAM-columnist Martijn. Terwijl wij verder ontwikkeld zijn dan deze simplistische manier van denken. Het individu excelleert dankzij de groep waartoe hij/zij behoort.
Tekst: Martijn van Koolwijk
In mijn vorige column had ik het over het gijzelende effect van eenduidige rolpatronen op persoonlijke ontwikkeling. Daar is volgens mij niet alles mee gezegd. De andere gedachte die ons in een ijzeren wurggreep houdt, is het idee of we wel of niet iets ‘verdienen’ (status, aanzien, geld, macht).
Zeggen dat de een iets meer ‘verdient’ dan de ander creëert namelijk een cultuur van bezit, waarin het idee van “rechtvaardig” toe-eigenen het keer op keer wint van solidariteit. Daarnaast is het een cultuur gebaseerd op natuurlijke competitie van mensen onderling. Een aanname gebaseerd op oude, achterhaalde en weerlegde wetenschap. Concurrentie speelt bij de meeste primitieve gemeenschappen een rol, terwijl wij juist verder ontwikkeld zijn dan onze apenbroeders omdat ons brein van nature op samenwerking en kennisoverdracht gericht is. Dat ons brein tot gemiddeld ons twintigste levensjaar doorgroeit, zorgt er echter voor dat er veel ruimte is om ons “zijn” te vullen met culturele invloeden, zoals concurrentie en verdiensten.
De afgelopen weken was er veel aandacht voor deze rotte plek in onze westerse neoliberale cultuur. Het Algemeen Dagblad en De Correspondent spraken met rechtsgeleerde en filosoof Jurriën Hamer. Op de website Sociale Vraagstukken verscheen een sterk artikel van socioloog en pedagoog Mieke van Stigt en de Radboud Universiteit nodigde in een van haar online lezingen politicoloog en filosoof Michael J. Sandel uit om over zijn boek De tirannie van verdienste te praten.
Natuurlijk zijn er meer dan genoeg inkoppertjes over de onzin van de bewering dat de een meer ‘verdient’ dan de ander. Steve Jobs en Elon Musk krijgen al het aanzien en geld voor hun uitvindingen, maar hadden deze nooit kunnen doen zonder A: de uitvindingen en kennis van anderen, en B: de voorwaarden voor wetenschap, uitvindingen en bedrijfsvoering die bestaan in het land waar zij hun producten verzinnen en maken. Een harde werker bestaat bij de gratie van iemand die niet hard werkt en/of dankzij iemand die de norm vaststelt. Logischerwijs zouden de mensen en maatschappijen dus mee moeten profiteren van de verdienste die wij deze mensen toeschrijven. Iets wat in onze hyperindividualistische samenleving niet gebeurt.
Daarnaast houdt de verdienstencultuur projecten als Housing First tegen (‘Waarom verdient die dakloze een huis en ik niet?’) en zorgt het ervoor dat mensen die door eigen misstanden (mensen uit detentie) of een moeilijke start (jongeren uit de jeugdzorg) niet alleen achter staan qua ontwikkeling, maar zich ook maatschappelijk twee keer zo hard moeten bewijzen voor een volwaardige plek in de samenleving.
Het is de tastbare keerzijde van het op een voetstuk plaatsen van winnaars. Het meedogenloos afschieten van verliezers. Er is de afgelopen decennia veel gehamerd op onderwijs als middel om iedereen een kans te geven op het verdienen van succes. Dit werkt niet omdat wij in deze oplossing vergaten dat niet iedereen even makkelijk kan leren. Vorige week verscheen er nog een vernietigend rapport over ons huidige onderwijssysteem. Ook de hier eerder door SAM-collega Olga Helmigh gerecenseerde serie Klassen toont aan dat het huidige systeem de kloof tussen winnaars en verliezers alleen maar versterkt. Een cultuur die volgens de eerder genoemde geleerden de verliezers richting nationalistische en extreemrechtse partijen stuwt.
Kortom, redenen genoeg om met zijn allen gesprekken over verdiensten te hebben. Wat is er belangrijk voor een samenleving en welke waarde hechten wij daaraan? Is economisch succes nog wel het succes dat we na zouden willen streven en willen verheerlijken? En zo ja, wordt het dan niet de hoogste tijd ethische normen en waarden aan succes te hangen?
Voormalig HAN-student Martijn van Koolwijk werkt in de geestelijke gezondheidszorg. Hij schrijft om de week voor SAM. Lees zijn vorige column hier.
