Designbenadering voor generatief onderwijs
Donderdag 14 april hebben Saskia (onderwijskundige en curriculumvoorzitter MWD) en Paulien (docent MWD en docent-onderzoeker bij kenniscentrum de Publieke Zaak) een workshop ‘design denken voor generatief onderwijsontwerp’ verzorgd voor de studiedag van de faculteit Gezondheid, Gedrag en Maatschappij (GGM). Zoals Saskia in haar laatste blog schrijft, zien wij de designbenadering als katalysator voor continue praktijkverbetering in het sociaal werk onderwijs èn regionale werkveld. Vanuit deze visie, gebaseerd op ervaringen in onze onderwijsproeftuinen en aanvullende expertise vanuit het kenniscentrum, hebben wij geprobeerd onze faculteitsbrede collega’s te inspireren die zich bezighouden met onderwijsontwerp.
We trappen af door met elkaar de motivatie uit te wisselen om de workshop te volgen. Deze bleek veelzeggend. Iedere collega gaf namelijk aan met zijn/haar opleiding midden in curriculumontwikkelingen te zitten en van daaruit op zoek te zijn naar nieuwe wegen voor ontwerpen die beter matchen met de huidige kwaliteitseisen die aan het verschuiven zijn. Deze verschuiving lijkt met name te zitten in het ontwerpen van buiten naar binnen en andersom, waarbij praktijk en onderwijs een integraal geheel vormen die gezamenlijk bijdragen aan actuele opgaven waar de uiteenlopende beroepspraktijk rondom de GGM opleidingen voor staan. Dit gaf een goede gezamenlijke realiteit; de onderkenning dat curricula ontwikkeling en verschuivingen en veranderingen misschien wel een constante zullen zijn en dus vragen om een andere ontwerpbenadering dan een curriculumontwikkeling die zich om de zoveel jaar voltrekt op basis van intern aangestuurde ontwikkelupdates op basis van (mono)expertmatige ontwerpprocessen. Erg mooi om dit eens uit te wisselen met collega’s van andere opleidingen, we zijn dus niet op een solo- avontuur.
In onze inleiding gaven we een inkijkje in onze MWD keuken m.b.t. de ontwerpopgave zoals wij die ervaren. We experimenteren met nieuwe modellen en ontwerpprincipes die door onze collega’s van andere opleidingen herkend werden. We zijn allemaal bezig om onderwijs te vernieuwen en te verbeteren vanuit een meer actiegericht en co-creatief vertrekpunt. Ook herkenbaar, maar relatief nieuw voor collega’s was het generatieve aspect van ons ontwerp. Daar waar we als beroepsonderwijs gewend zijn om ons ‘adaptief’ op te stellen door de beroepspraktijk zoveel als mogelijk ‘binnen te halen’ door actuele casuïstiek, actuele kennis, nieuwe methodieken en gastdocenten, vraagt een ‘generatieve’ aanpak om beroepsonderwijs dat vernieuwend/ ontwikkelend in zichzelf is. Dat wil zeggen dat het beroepsonderwijs waarde toevoegt aan de samenleving/maatschappij door onderwijs te beschouwen als voertuig voor oplossingsrichtingen voor reële, complexe vraagstukken in de beroepspraktijk. Onderwijs als onderzoeks- en experimenteerplek (vgl. met laboratorium), als motor voor sociale innovatie. Daarmee wordt het onderwijsproces een onderzoeksproces met maatschappelijke impact als resultaat. Design, ‘ontwerp’, gebeurt niet meer voorafgaand aan het onderwijs, achter de tekentafel, maar design ís het onderwijsleerproces.
Reacties van deelnemers op de generatieve gedachte waren: “dat is precies wat HBO-onderwijs en -onderzoek zouden moeten zijn: praktisch onderwijs en onderzoek dat zich afspeelt in de alledaagse beroepspraktijk en dat het handelen continu verbetert” en: “directe verbinding tussen onderwijs en onderzoek, niet als apart vak, maar als kenmerkend voor attitude en aanpak van student en professional”. Zo kijken wij als MWD opleiding ook naar de bedoeling van de onderzoeksfunctie van HBO: een actiegerichte sociaal werker die doet wat nodig is, die onderzoekt wat werkt en die daar méér van doet.
Principes designbenadering
In de workshop hebben we vervolgens een aantal oefeningen en designtools die wij zelf hebben ‘ondergaan’ tijdens een designtraining (lees hierover in deze blog) van Lentekracht die als facilitator van maatschappelijke innovatie verbonden is als partner in onze proeftuin Sociale Cohesie. Deze ervaringsgerichte oefeningen gaven een goede indruk van het ‘emptathizen’, de eerste fase van een designproces en hoe deze werkwijze als toepassing in onderwijsontwikkeling ingezet kan worden. Hoe vanzelfsprekend het ook lijkt om te ontwerpen vanuit het perspectief van eindgebruikers, gaven deelnemers aan dat deze fase toch vaak wordt overgeslagen, laat staan dat eindgebruikers en andere stakeholders worden betrokken bij het ontwerp. Interessante vragen zijn al wie eindgebruikers van ons onderwijs eigenlijk zijn, wie overige stakeholders zijn, hoeveel invloed ze zouden moeten hebben en hoeveel belang ze hebben bij het ontwerp.
Vooruitblikkend op de volgende fasen van het designproces gaven deelnemers aan dat designdenken lijkt op ontwerponderzoek en dat de fase van ‘ideate’ een nieuwe, relevante activiteit daaraan toevoegt. Eén van de deelnemers die eerder bij Mars (chocolade-onderneming) heeft gewerkt, gaf aan dat Ideate-sessions daar dagelijkse praktijk waren. Ze zei: “nu weet ik wat ik mis in het onderwijs zoals wij dat ontwerpen en organiseren: het vernieuwen als gewoonte, de creativiteit”. Creatie drift dus, vrij vertaald. En wat ons betreft dan het liefst co-creatie.
Tijdens een theoretische verdieping bespreekt Paulien vanuit haar werk bij het lectoraat van Erik de Vries (KC Publieke Zaak) de meest genoemde uitgangspunten van de designbenadering:
- Start bij het waarom en de impact die bereikt dient te worden;
- Hermeneutische en pragmatische benadering van ontwerpvraagstukken;
- Volg een iteratief en emergent ontwerpproces;
- Ontwerp human-centered en participatief, op basis van empowerment;
- Maak gebruik van abductieve en creatieve denktechnieken.
Deze worden op dit moment ook vanuit het lectoraat geïntegreerd in de HAN master ‘Management en Innovatie in maatschappelijke organisaties’, als ontwerpprincipes voor innovatie.
Urgentie en noodzaak voor innovatie
We bespreken ten slotte gezamenlijk het nut en mogelijke opbrengst voor onze curricula na en komen samen tot de conclusie dat een designbenadering een bruikbare aanvulling biedt op de huidige werkwijze en potentie biedt voor de gewenste generatieve onderwijsontwikkeling. Deelnemers geven aan: “ondanks dat we druk bezig zijn met curriculumvernieuwing hebben we opnieuw het idee dat het straks ‘klaar’ is en dat we een actueel curriculum hebben waar we weer een paar jaar mee vooruit kunnen. De designbenadering werpt daar een ander, nóg dynamischer perspectief op.”
De design werkwijze wordt al op diverse plekken binnen de HAN gehanteerd en leidt tot innovatieve en bruikbare leerprocessen, zoals bijvoorbeeld de HAN innovatiehubs en sparkcentres. Inspirerende leeromgevingen waar de praktijk het vertrekpunt is voor transdisciplinaire en co-creatieve leerprocessen. Maar ook in bestaande opleidingen zitten elementen verwerkt. Een collega vertelt over het participatieve en open onderwijsontwerp bij CMV waarbij studenten een grote rol hebben. En de minor Civil Society wordt genoemd dat werkt vanuit Living Lab principes (iets hierover in de laatste blog van Wenne).
Dus!
Hoogste tijd om wat actiever in te steken op deze benadering in de ontwikkeling naar één Sociaal Werk opleiding, waar niet alleen de HAN voor staat maar landelijk nagenoeg alle Hogescholen mee bezig zijn. Een mooie kans voor onderwijsvernieuwing ten behoeve van maatschappelijk relevantie. Onderwijs als middel met een gezonde samenleving als doel. Vanuit de acceptatie dat leren en innoveren leven lange, alledaagse activiteiten zijn en dat HBO opgeleide sociale professionals als praktijkonderzoekers in actie nodig zijn. Met de workshopdeelnemers hebben we afgesproken contact te houden en de uitwisseling te continueren in onze design-ervaringen. Laten wij niet alleen opleiden tot sociale agents of change die streven naar sociale waarden zoals empowerment (versterken en verbinden), maar dit ook zelf zijn!
Deze blog is geschreven in co-creatie door Paulien en Saskia. Wij zijn graag en goed bereikbaar via: Paulien.Taken@han.nl en S.Weijzen@han.nl
