Tipografi Sözlüğü: Temel Terimler
Tipografi kültürünün yerleşmesi için elzem olan ortak terminoloji oluşturmak amacıyla hazırladığımız temel terimler sözlüğü
Türkiye’de tipografi terminoloji geliştirilmesine yönelik çalışmaları ortaya koymak, problemleri tespit etmek, yapılacak tartışmalara katkı sağlamak, tipografi alanındaki düşüncelerin bir temele oturması açısından önemlidir. Bu amaçla tipografi terimlerini Türkçeleştirme çalışmalarına özellikle harflerin anatomik yapılarına yönelik hazırladığımız Tipografik Anatomi ile katkı sunmuştuk. Bu çalışmalara, İngilizce karşılıklarıyla birlikte temel terimlere yer verdiğimiz sözlükçe ile devam ediyoruz.
Açıkyazı
Yazı biçemlerindeki değişkenliği ve dünya yazı sistemlerindeki geniş ölçeği karşılayabilmek amacıyla geliştirilen, bilgisayar yazıtipi kodlama biçimine ve bu kodlama sonunda oluşan yazıtipi yazılımına verilen ad.¹
[1] İng. OpenType ↑
Aşma
Genelde yuvarlak yapı bölgeleri olan karakterlerin (O, o, C, c gibi), çoğunlukla üstü ve altı düz kesimli olan karakterlerle (H, I, x, ı vb.), görsel olarak aynı boyutta algılanmaları amacıyla taşırılarak tasarlanması.¹
[1] İng. Overshoot ↑
Bağ
Bazı karakterlerin yan yana geldiklerinde, yapıları gereği, birbirleriyle olan rahatsız edici etkileşimini azaltmak ya da görsel zenginlik katmak amacıyla, bağlanarak tasarlanmış ve bir karakter olmuş hâllerine verilen ad. Ligatür.
Bağlar, bazen tarihsel ve dilbilimsel nedenlerden dolayı da tasarlanabilir. Ayrıca hemen hemen bütün metin yazıtipleri fl ve fi bağlarını içerirler.
1. Genelgeçer Bağlar: fl, fi, ff, ffl, ffi, ft — ve bazen tasarımın yapısına göre Th, TT, fb, fh, fk — ardışık kullanıldıkları zaman, anatomik ve matematiksel problemler oluşturan karakterlerin oluşturdukları bağlara denir.
2. Seçmeli Bağlar: st, ct, sp, fs gibi ardışık kullanıldıkları zaman, anatomik ve matematiksel problemler oluşturmasalar da yazı tasarımcısının isteğine bağlı olarak tasarladığı, görsel zenginlik amacıyla tasarlanan karakter bağlarına denir.
Büyük Harf
Çoklu harf büyüklükleri kullanılan dillerde¹ harfin büyük hâline verilen ad.² Majüskül.
İbranice, Arapça, Sanskritçe³, Gürcüce gibi büyük harflerle küçük harflerin farkının olmadığı dillerdeki harflere, ayrımsız harfler denmektedir.
[1] Latin ve akraba dilleri, Kiril, Ermeni, Yunan vb. ↑
[2] İng. Uppercase, Capital letter ↑
[3] Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran koluna bağlı en eski belgeli lisânı, Devanagari ↑
Çıkış
Karakterin, x-yüksekliğinden yukarıya doğru çıkan uzantısına verilen ad.¹
[1] İng. Ascender ↑
Değişken Yazıtipi
Birden fazla yazıtipinin eşdeğerinin tek bir dosyada paketlenebildiği yazıtipi biçimi.¹
[1] İng. Variable Font, OpenType Font Variations ↑
Diyakritik
Telaffuz, ton ve diğer ayırıcı unsurları belirtmek amacıyla bir glife eklenen başka bir glif.¹ Aksan işareti, ayırıcı im.
[1] İng. Diacritic, Diacritical Mark ↑
Glif
Tekil olarak bir anlam ifade eden, karakterin kendisini, bir ses birimini veya bir bölümünü oluşturan öğeye verilen ad.¹
Latin kökenli dillerin birçoğunda, i harfi üzerindeki nokta bir glif olarak kabul edilmese de Türkçe gibi, noktalı ve noktasız kullanımın (i, ı) olduğu dillerde, nokta bir anlam ifade ettiğinden, bir glif olarak kabul edilmektedir. Öte yandan, iki karakterin bir araya gelerek oluşturduğu bağlardan (ß ve & gibi zamanla sembolleşmiş bağlar da dahil) her biri birer gliftir.
Not: Kendisine, karakter gövdesine dahil olmayan kullanımlar bulan, i karakterindeki nokta ile j karakterindeki zerre, karışıklık oluşturmamaları amacıyla ayrı birer terim olarak ifade edilmiştir.
[1] İng. Glyph ↑
Harf Döşemesi
Dizgi esnasında her bir karakter arasındaki uzamsal aralığın, fiziksel ya da dijital olarak ayarlanması işlemi.¹
Not: Döşeme bir şemsiye terimdir, sadece harfler arasında yapılmadığından harf döşemesi, sözcük döşemesi veya satır döşemesi gibi alt terimleri bulunur.
[1] İng. Tracking ↑
Harfleme
Geleneksel veya dijital araçlarla harf çizme eylemi, bu eylemle oluşturulmuş harfler.¹
[1] İng. Lettering ↑
Karaharf
Ağırlıklı olarak Avrupa’nın kuzeyinde görülen; Bastarda, Fraktur, Quadrata, Rotunda ve Textura gibi çeşitleri olan yazı üslubunun genel adı.¹
[1] İng. Blackletter ↑
Karakter
Yazıtipi seti içerisinde yer alan harf, rakam, sembol, diyakritik veya noktalama işareti gibi her bir öğe.¹
[1] İng. Character ↑
Kırpma
Kesişme yerlerinde oluşabilecek mürekkep dağılmalarını en aza indirmek amacıyla karakterlerin formlarına yerleştirilen negatif alan.¹
Not: Baskı teknolojisinin evrimi ve ekrana yönelik yazıların kullanılmasıyla modern yazıyüzlerinde kırpmalar genellikle geleneksel niyetlerinden ziyade daha biçimsel bir amaca hizmet eder.² Eğer karakterin formuna pozitif alan eklenirse ters kıpma (light trap) olarak isimlendirilir. ➚ Detaylı bilgi
[1] İng. Ink Trap ↑
[2] https://fonts.google.com/knowledge/glossary/ink_trap ↑
Kısa-büyük Harfler
Kısaltılmış büyük harfler.¹
Not: Türkçe-İngilizce sözcüklerde small caps teriminin karşılığı olarak küçük-büyük harfler dense de small sözcüğünün karşılığının küçük olmaması, ayrıca pratikte yapılan eylemin gliflerin küçük harfin boyuna çekilmesi yani kısaltılması olduğundan dolayı, kısa-büyük harfler ifadesi tercih edilmiştir.
[1] İng. Small Caps ↑
Kol
Çoğunlukla bir karakterin gövde çizgisinden bağımsız, yatay veya çapraz olarak gövdenin bir ya da iki tarafına doğru çıkan çizgiye verilen ad.¹
T, E ve F harflerinin kolları dışında K (ve k) harfindeki üst çapraz çizgi de kol olarak adlandırılır. Kol terimi tasarımın yapısına göre değişik karakter bölgelerinde de kendilerine yer buldukları gibi, köprü (A, H, t, f ve benzeri harflerdeki) terimiyle de sıklıkla karıştırılırlar.
[1] İng. Arm ↑
Köprü
“A” ve “H” gibi harfin gövdesini birbirine bağlayan, “f” ve “t” gibi gliflerin genellikle gövdesinin ortasında bulunan ve “e” glifinde gözün tabanını saran yatay veya eğimli parça.¹
[1] İng. Crossbar ↑
Küçük Harf
Çoklu harf büyüklükleri kullanılan dillerde¹, harfin küçük hâline verilen ad.² Minüskül.
İbranice, Arapça, Sanskritçe³, Gürcüce gibi büyük harflerle küçük harflerin farkının olmadığı dillerdeki harflere, ayrımsız harfler denmektedir.
[1] Latin ve akraba dilleri, Kiril, Ermeni, Yunan vb. ↑
[2] İng. Lowercase ↑
[3] Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran koluna bağlı en eski belgeli lisânı, Devanagari ↑
Oda
Glif yapısında bulunan, tasarımın okunabilirliğine ve karakterine doğrudan etki eden, kapalı ve açık olmak üzere iki durumda kullanılan (negatif) boşluklara verilen ad.¹
Oda sadece harflerde değil; 8, 0, 6, 4 gibi rakamlarda ve yazı tasarımının yapısına göre başka gliflerde de bulunur. m, n, h gibi harflerde bulunan boşluklar da zaman zaman literatürde oda olarak adlandırılsalar da, tasarım ayrımını doğru verebilmek açısından, aralık demek daha doğru olacaktır.
[1] İng. Counter — open & closed ↑
Orta Tire
İki değer arasında kullanılan, iki tireye veya uzun tirenin yarı ölçüsüne eşit yatay çizgi.¹ ➚ Detaylı bilgi
[1] İng. En dash ↑
Tire
Satıra sığmayan sözcüklerin bölünmesinde kullanılan yatay çizgilerin en kısası.¹
Not: Tireleme işleminde genellikle otomatik olarak eklenir veya kaldırılır. Ayrıca sosyo-ekonomik, siyah-beyaz gibi tire ile ayrılan bağlantılı sözcüklerin yazımında kullanılır. Heceleme tiresi olarak ya da bağlantılı sözcüklerin kullanımının öncesinde ve sonrasında boşluk bırakılmaz. ➚ Detaylı bilgi
[1] İng. Hypen ↑
Uyumlama
Karakter çiftleri arasındaki alan uyumunun, karakter yapılarına göre matematiksel olarak fiziksel (taşınabilir yazı, dizgi, tipo-baskı vb.) ya da dijital olarak ayarlanması işlemi.¹
[1] İng. Kerning, to kern ↑
Uyumlama ile harf döşemesi birbirine karıştırılmamalıdır. Uyumlama, sadece belirli glif kombinasyonları arasındaki alan uyumunun, karakter yapılarına göre fiziksel veya dijital olarak ayarlanması işlemi iken harf döşemesi, her bir glif arasındaki uzamsal aralığın, fiziksel ya da dijital olarak ayarlanması işlemidir.
Uzun Tire
Genel kullanımda bir cümle içerisinde duraklamayı, düşünce kırılmasını veya bir cümleyi/düşünceyi ayırmak, cümle parçaları arasında bir mola vermek için kullanılan, iki orta tire genişliğindeki yatay çizgi.¹ ➚ Detaylı bilgi
[1] İng. Em dash ↑
x-yüksekliği
Zemin hattı ile ana hat arasında kalan, küçük harf yüksekliğine eşit mesafe.¹
[1] İng. x-height ↑
Yazıevi
Yazı tasarlama, dağıtma veya pazarlama amacıyla kurulan şirket.¹
[1] İng. Type Foundry ↑
Not: Türkçe-İngilizce sözcüklerde type foundry teriminin karşılığı olarak hurufat dökümhanesi veya harf dökümhanesi dense de günümüzde yazının dökme yöntemiyle üretilmemesi, zamanın ruhuna uygun bir Türkçeleştirme gerekliliği nedeniyle yazıevi terimi tercih edilmiştir.
Yazı Numunesi
Belirli bir yazıyüzünün genel özelliklerinin, yazıyüzünü oluşturan yazıtiplerinin, tek tek karakterlerin sergilenmesi veya sunulması amacıyla hazırlanan basılı veya dijital yayın.¹
[1] İng. Type Specimen ↑
Yazıtipi (Font)
1. Taşınabilir Yazıtipi: Dijital tipografi ve masaüstü yayıncılık öncesinde, belirli bir yazıyüzünün, belirli bir ölçü, ağırlık ve biçemde bir araya gelmesiyle oluşan, döküm, kabartma vb. taşınabilir yazı (movable type) elde yöntemleriyle ortaya çıkarılan, karakter grubuna verilen ad.¹
Örnek: Bembo Std, Book, Italic, 14pt. “Dizgi ustası, Baskerville yazıyüzünün bulunduğu yere giderek Baskerville-Kalın-Eğik-12 punto çekmecesini dikkatlice dışarı çıkarttı.”
2. Bilgisayar Yazıtipi: Dijital tipografide, belirli bir yazıyüzünün, belirli bir ölçü, ağırlık ve biçemde ya da birden fazla ölçü, ağırlık ve biçemde bir araya gelmesiyle oluşan bilgisayar yazılımı.²
Örnek: Open Sans, beş ağırlığa sahip bir yazıyüzüdür.
[1] İng. Movable Type, Font ↑
[2] İng. Computer Font ↑
Yazıyüzü
Bir veya birden fazla yazıtipinin, değişik biçem ve ağırlıkta bir araya gelmesiyle oluşan yazıtipi takımı.¹ Yazı ailesi.
Örnek: “Thesis yazıyüzü, şimdiye kadar tasarlanmış en geniş yazı ailelerinden biridir.” “Open Sans, eğiklerle birlikte on yazıtipine sahip bir yazıyüzüdür.”
[1] İng. Typeface, Type family ↑
Zemin (Taban Hattı)
Dizgi esnasında (taşınabilir yazı/matbaa) ve yazı tasarımında, görsel algı açısından, aynı hizada görünmeleri amacıyla, karakterlerin birçoğunun oturtulduğu hat.¹ Taban hattı.
Not: Karakterlerden bazıları, tasarımın bütünü ile aynı hizada görünmeleri amacıyla zemin altına ve ana hat üstüne doğru taşarlar (bkz. aşma). Bu nedenle, zemin kavramı yerine taban-çizgisi demek ve bu kavramı da karakterlerin oturduğu çizgi şeklinde açıklamak yanlış olacaktır.
[1] İng. Baseline ↑
