Wat is (vrije) grafiek precies?

Let op: dit is een samenvatting van de lessen vrije grafiek die ik volg op de Academie Arendonk. Het document is (nog lang) niet compleet en vul ik gaandeweg aan als in de lessen de technieken aan bod komen.

Grafiek (ook: graveerkunst, prentkunst) is een vorm van beeldende kunst waarbij de kunstenaar gebruikmaakt van allerlei druktechnieken. Er zijn verschillende druktechnieken:

• Hoogdruk, waarbij de inkt in de hoogte zit (zoals bij een houtsnede of linosnede)
• Diepdruk, waarbij de inkt in de laagte zit (zoals bij een ets of gravure)
• Vlakdruk waarbij de inkt op een vlakke ondergrond zoals een steen, metalen of kunststof plaat wordt aangebracht (zoals bij een litho)
• Doordruk waarbij inkt door een gaas wordt gedrukt (zoals bij een zeefdruk of stencildruk)

Op wikipedia worden fotografie en gewassen inkt ook als druktechniek genoemd.

Druktechnieken werden aanvankelijk gebruikt om tekst of beeldmateriaal op grotere schaal te kunnen produceren zonder het handmatig over te hoeven schrijven (of tekenen). Het plaatje of de steen die vaker wordt gebruikt om een afdruk te maken wordt een cliché genoemd.

Zo is de litho uitgevonden door Alois Senefelder die toneelstukjes en bladmuziek wilde reproduceren. Bovendien zijn kunstenaars de verschillende druktechnieken gaan gebruiken om zich te kunnen uiten.

Hoogdruk

Diepdruk

Bij diepdruk wordt er gekrast in een plaat. De inkt wordt vervolgens aangebracht in deze ingekraste holtes en de inkt uit die holtes wordt gedrukt op papier. Omdat de plaat in het papier wordt gedrukt ligt de afdruk altijd iets dieper in het papier. Deze indruk in het papier wordt de ‘moet’ genoemd.

Binnen de diepdruk zijn er verschillende technieken te onderscheiden:

Etsen

Bij het etsen wordt een satiné (een beschermlaagje) aangebracht op een zinken of koperen plaat. In deze satiné wordt gekrast met verschillende gereedschappen. Vervolgens wordt de plaat gezuurd met een bijtend middel. Daar waar de satiné op de plaat zit tast het zuur de plaat niet aan. Waar de satiné is weggekrast bijt het zuur in het zink of koper. De sterkte en duur van het zuren beïnvloeden de diepte van de holte en de strakheid van de randen. Dit heeft effect op de hoeveelheid verf die in de holte past en dus hoe donker de plek op de afdruk wordt. En dit heeft effect op de wiebeligheid van de lijn.

Droge naald

Bij droge naald wordt met een kraspen in een zinken of koperen plaat gekrast zonder een satiné (beschermlaagje) aan te brengen. Vervolgens wordt de plaat zonder te zuren gedrukt. Daarom heet de techniek ook ‘droge’ naald (zonder nat zuur). Het effect van een droge naald is een wolligere lijn. Metalen plaatjes zijn eenvoudig naar buiten mee te nemen en daarom wordt de droge naald techniek vaker gebruikt als tekentechniek buiten het atelier.

Mezzotint

Bij mezzotint wordt de totale plaat gewiegt; er worden talloze puntjes in het metaal gedrukt met een wiegijzer (berceau). Met een polijststaal worden sommige delen van de plaat vervolgens weer glad gemaakt. Op die gladdere delen hecht de inkt minder goed en er ontstaan daardoor lichtere delen in het beeld.

Aquatint

Bij aquatint wordt er eerst een satiné van hars op een zinken of koperen plaat aangebracht. De harspuntjes zijn resistent tegen het zuur. Door te spelen met de hoeveelheid hars, de locatie van de hars, de zuurtijd en het (tussen het zuren door) aanbrengen van verschillende lagen hars kunnen er vlakken worden gecreëerd die allemaal dieper of minder diep zijn gezuurd. Dit bepaalt hoeveel inkt er in een vlak achter blijft en dus hoe donker of licht delen in het beeld worden. Het effect lijkt op aquarel of waterverf.

Gravure

Bij gravure wordt met een graveerstift (een burijn genoemd) materiaal uit een zinken of koperen plaat geduwd of gestoken. Aan het einde van ‘gestoken’ lijn of het vlak ontstaat een braam. De druk op de graveerstift bepaalt de diepte van de inkeping en dat heeft invloed op de hoeveelheid inkt die in de holte past. Dat beïnvloedt weer de kleur of intensiteit van de inkt op die plek in de afdruk.

Vlakdruk

Lithografie

Bij lithografie wordt er getekend op een steen, kunststof of metalen plaat. Vervolgens wordt deze tekening afgedrukt op papier.

Steendrukken is gebaseerd op het principe dat water en vet elkaar afstoten. Met vet wordt op een gladde steen getekend. Doordat de steen tijdens het drukken nat wordt gehouden hecht de inkt die op de steen wordt gerold alleen op de ingetekende vette delen. Zo wordt de tekening vervolgens op papier gedrukt. Er zijn diverse preparaties nodig om de vette tekening in de steen te kapselen.

Monoprint

Offsetdruk

Doordruk

Melanie van Norden volgt lessen Vrije Grafiek aan de Academie Arendonk. Ze maakt samenvattingen van de lessen voor eigen gebruik. Ze deelt haar samenvattingen online met anderen die het kunnen of willen gebruiken. Maar de echte kennis zit bij de enthousiaste en gewaardeerde docenten van de Academie onder meer Joris Martens (specialisatie litho), Chris van der Veken (specialisatie etsen) en gastdocent Toon Verbraeken (specialisatie lithografie).